ଯେବେ ମୁଁ ପ୍ରାଥମିକ ସ୍କୁଲରେ ପଢ଼ୁଥିଲି, ବୋଧହୁଏ ଷଷ୍ଠ କି ସପ୍ତମ ଶ୍ରେଣୀ ହେବ, ସେତେବେଳେ ପ୍ରଥମେ କୋଣାର୍କ ବୁଲିଯିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲି। ତା ଆଗରୁ କୋଣାର୍କକୁ ଦେଖିଥିଲି ଖାଲି ଟିଭିରେ ଓ ଖବରକାଗଜ ଆଦିରେ ବାହାରୁଥିବା ଫଟୋରେ। ଯେଉଁଥର ପ୍ରଥମ ଥର ଦେଖିଲି, ମୋ ପିଲା ଆଖିରେ, ସାହିତ୍ୟ ବହିରେ ସାର ପଢ଼ାଇଥିବା ଗପ, ସାନ ସିନା ଦାନ ତା ମହାନ୍ ମନେ ପଡ଼ିଥିଲା। ପିତାର ସମ୍ମାନ ରଖିବାକୁ ଏକ କୋମଳ ଆତ୍ମାର ବଳିଦାନ କଥା ଭାବି ଭାବି କୋଣାର୍କକୁ ଦେଖିଥିଲି। କକେଇ ବୁଝେଇଦେଇଥିଲେ ମୂଳ ମନ୍ଦିର କେମିତି ଇଂରାଜୀମାନେ ଭାଙ୍ଗିଦେଇଥିଲେ।

ତା ପରେ ପୁଣି କୋଣାର୍କ ଯାଇଥିଲି କଲେଜ ପଢ଼ିବା ବେଳେ। ଏଥର କିନ୍ତୁ କୋଣାର୍କ ସେଥର ଅପେକ୍ଷା ଅଲଗା ଲାଗିଲା। ଯୁକ୍ତ ତିନି ପ୍ରଥମ ବର୍ଷର ଛାତ୍ରୀ ଥିବା ବେଳେ କଲେଜ ଷ୍ଟଡ଼ି ଟୁରରେ ଯାଇଥିଲୁ କୋଣାର୍କ ଓ ତାର ଆଖପାଖ ଅଞ୍ଚଳ। ସାର ଆମକୁ ସେ ଅଞ୍ଚଳରୁ ହର୍ବାରିୟମ୍ ବା ବିଭିନ୍ନ ଉଦ୍ଭିଦର ଫୁଲଥିବା ଡାଳ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ଆଦେଶ ଦେଇଥିଲେ ବି ମୁଁ କିନ୍ତୁ କୋଣାର୍କକୁ ପ୍ରଥମକରି ପାଖରୁ ଦେଖୁଥିଲି ସେଦିନ। ରାଜା ନରଂସିହଦେବଙ୍କ ନିଷ୍ଠା, ତାଙ୍କ ମାଆଙ୍କ ଇଛା ତଥା ବିଶୁ ମହାରଣା ଓ ଧର୍ମପଦ କାହାଣୀସବୁ ସେଦିନ ଯେମିତି ଫିକା ପଡ଼ିଥିଲା ମୋ ପାଇଁ କୋଣାର୍କର କାରୁକଳାକୁ ଦେଖି। ପ୍ରକାଣ୍ଡ କଳା ରଙ୍ଗର ଏକ ମୁଗୁନିପଥର ଆଖିଆଗରେ ଠିଆ ହେବା ପରି ଲାଗୁଥିଲା। ଅତି ସାଧାରଣ ଭାବେ ମୋ ସାଙ୍ଗର କୋଡାକ୍ କ୍ୟାମେରାରେ ରିଲ୍ ରେଡ଼ି କରି କିଛି ଫଟୋ ଉଠାଇନେଲୁ ଖରା ଗଡ଼ିଯିବା ଆଗରୁ। କୋଣାର୍କର ଚକ ଯାହା ମୁଁ ତା ଆଗରୁ କେବଳ ଆମ ପାଠ୍ୟପୁସ୍ତକ ଭିତରେ ଦେଖିଥିଲି ତା ଆଗରେ ଗୋଟେ ଫଟୋ ନନେଲେ ଯେମିତି କୋଣାର୍କ ବୁଲିବା ଅଧୁରା ରହିଲା ପରି ଲାଗୁଥିଲା।

କିଛି କ୍ଷଣ ପାଇଁ ନିଜକୁ ସେହି ଶିଳାଖୋଦିତ ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କ ସହ ହଜେଇଦେଲା ପରି ଲାଗୁଥିଲା। କବି ସଚ୍ଚି ରାଉତରାୟଙ୍କ କବିତାର ପଂକ୍ତିମାନ ଚିତ୍ରହୋଇ ଭାସିଉଠୁଥିଲା, ଯେପରିକି-

ତୁମେ ଦେଖିଅଛ, ଶିଳାରେ ତାର ତ ରମ୍ୟ କଳାର ରୂପ,

ମୁଁ ଦେଖିଛି ତହିଁ କୋଟି କଙ୍କାଳ ଭଗ୍ନ ବୁକୁର ସ୍ତୁପ।

********************************

କେତେଯେ ବଟାଳି ନିହାଣ ମୁଗୁର ରଜାର ହୁକୁମ ମାନି,

କଳାମୁଗୁନିର ଦିହରୁ ରକତ ପୋଷେ ପୋଷେ କଲା ପାଣି।

***********************************

ରମ୍ୟ କଳାର ଲୀଳା,

କିଛି ତ କହିନି ମଣିଷର କଥା କହିବାର ଯାହା ଥିଲା।

ଶିଳ୍ପୀର ନିହାଣ ଯେ ଏତେ ତୀବ୍ର, ଏତେ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇପାରେ, ତାହା ସେଦିନ କଳ୍ପନା କରିପାରିନଥିଲି ମୁଁ। ଆମ ରାଜାଙ୍କ ଆଶା ପୂରଣ କରିବାକୁ ଶ୍ରମିକ ଯେ ଏପରି ନିଜ ଜୀବନକୁ ତିଳ ତିଳସ କରି ଜାଳି ପାରେ, ଭୁଲିଯାଇପାରେ ନିଜ ବଂଶ, କୁଟୁମ୍ବ, ସ୍ତ୍ରୀ, ମାଆର ମୁହଁ। ହେଲେ ପରିଶେଷରେ ତାଙ୍କର ନାମ କେଉଁଠି ଲେଖାରୁହେ। ନାଁ, ସେମାନଙ୍କ କୋହ ଓ ବେଦନା ଯାହା ସବୁ ଏ କଳାର ପଥର ତଳେ ପୋତି ହୋଇ କବର ପାଇଛି, ତାହା କବି ଅତି ହୃଦୟ ଦେଇ ଲେଖିଛନ୍ତି।

ଜେଜେବାପାଙ୍କଠୁ କୋଣାର୍କ ବିଷୟରେ ଶୁଣିଥିବା କଥା ସବୁର ସତ୍ୟତା ପରୀକ୍ଷା କରୁଥିଲି ମୁଁ ସେଦିନ। ସତରେ କଣ ଉଦିତ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଛବି ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର ଭିତରେ ପଡ଼ୁଥିଲା, ସତରେ କଣ ଏତେବଡ଼ ମନ୍ଦିରଟା କୌଣସି ଆଧୁନିକ ସ୍ଥପତ୍ୟବିଦ୍ୟା ପ୍ରୟୋଗ ନ ହେଇ ତିଆରି ହେଇଗଲା। ଘରେ ପିଲାଦିନେ ଖାଇ ବସିବା ବେଳେ ଜେଜେମା ସବୁବେଳେ ଶିବେଇ ସାନ୍ତରାଙ୍କ ଉଦାହରଣ ଦେଉଥିଲା। କେମିତି ଖିରିଖିଆରୁ ସେ ବୁଢ଼ୀ ତାଙ୍କୁ ବତେଇଥିଲା ମନ୍ଦିର ଗଢ଼ିବା ଆରମ୍ଭ କରିବାର ବାଟ। କେମିତି ବିଶୁ ମହାରଣା ପୁଅ କୋଳି ନେଇ ଚାଲି ଚାଲି ଆସିଥିଲା ହଜାର ହଜାର ପାହୁଣ୍ଡ। କୋଣାର୍କକୁ ନେଇ ପଢ଼ିଥିବା ଅନେକ ଗପର ଅକ୍ଷର ସବୁ ସତେଜ ହୋଇଯାଉଥିଲେ ସେଦିନ।

ୟା ପରେ ଖୁବ୍ ଦିନଯାଏଁ କୋଣାର୍କ ଯିବାର ଜୁଟିନି। ଯେବେ ପୁଣି ଯିବାକୁ ସୁଯୋଗ ମିଳିଲା ମୋ କଲେଜ ସହକର୍ମୀମାନଙ୍କ ସହ, ସେତେବେଳେ ମୁଁ ସେଠି କୋଣାର୍କକୁ ଖୋଜିଥିଲି ଆଉଥରେ। ପ୍ରତିଭା ରାୟଙ୍କ ଶିଳାପଦ୍ମ ପଢ଼ିସାରିଲା ପରେ ସେଥର ମୁଁ କୋଣାର୍କରେ ଖୋଜିଥିଲି ସେହି ବୁଢ଼ୀକୁ, ସେଇ ଝିଅକୁ, ସେଇ ବିଦେଶାଗତ ଜଣଙ୍କୁ। ତେବେ ସେଥର ରାତିରେ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ବି କୋଣାର୍କ ଯେ ଏତେ ମନୋରମ ଦେଖାଯାଇପାରେ ତାହା ମୁଁ ଅନୁଭବ କଲି।

ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ କୃପାରୁ ପୁରୀରେ ଜୀବନ ବିତେଇବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିବା ପରେ ଅନେକଥର ଯାଇଛି କୋଣାର୍କ। ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗାର ବକ୍ଷରେ ପାଦରଖିଲେ ତା ଗର୍ଭକୁ ଡେଇଁପଡ଼ିଥିବା ସେଇ ଅମର ଆତ୍ମା ଆଗରେ ମୁଣ୍ଡ ନଇଁଯାଇଛି ପ୍ରତିଥର। ବର୍ତ୍ତମାନର ଚାକଚକ୍ୟ ଓ ଆଧୁନିକ ଲାଇଟସଜ୍ଜା ଭିତରେ କିନ୍ତୁ ଆଉ ପାଉନି କୋଣାର୍କକୁ ଦେଖିବାର ସେଇ ତଲ୍ଲିନତା। ଗତଥର କୋଣାର୍କ ଗଲାବେଳେ ସେ ଭଗ୍ନ ମୁଖଶାଳାର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ବାହ୍ୟ ଲାଇଟସଜ୍ଜାରେ ଆଖିବୁଜିଲା ପରି ଲାଗିଲା। ଲାଗିଲା, ଯେମିତି ସେ ନାଟମଣ୍ଡପରେ ନାଚୁଥିବା ନର୍ତ୍ତକୀ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ଖୋଜୁଛି ସେ ଲାଇଟ୍‌ରେ ତାକୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିବା ଶିଳ୍ପୀର ଶେଷ ପାଦଚିହ୍ନ।

କୋଣାର୍କ ଯୁଗେ ଯୁଗେ କବି ଓ ଲେଖକଙ୍କର କଲମ ମୁନକୁ ଆହୁରୀ ତୀକ୍ଷ୍ମ କରିବାରେ ଅବଦାନ ରଖେ। ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ରାଉତରାୟଙ୍କ ‘ଧର୍ମପଦ’, ପ୍ରତିଭା ରାୟଙ୍କ ‘ଶିଳାପଦ୍ମ’ ହେଉ, ଅବା ହେଉ ମାନସିଂଙ୍କର ‘କୋଣାର୍କ ଲାସ୍ୟଲୀଳା’ ଓ ‘ମୁମୂର୍ଷୁ କୋଣାର୍କ’, ମନୋଜ ଦାସଙ୍କ ‘ବୃତ୍ତହୀନ ଫୁଲର ସ୍ଥପତ୍ତି ଶିବେଇ ସାନ୍ତରା’ ହେଉ କି ପଞ୍ଜାବୀ କବି ମୋହନଜୀତଙ୍କର ‘କୋନେ ଦା ସୂରଜ’ କବିତା ବହି ହେଉ, ଏହୁରି ପୁଣି ହେଇପାରେ ଝୁମ୍ପା ଲାହିରୀଙ୍କ ‘Interpreter of Maladies’, ଏସବୁ କୋଣାର୍କର ଇତିହାସ ବହନ କରୁଥିବା ଗୋଟେ ଗୋଟେ ମୁକସାକ୍ଷୀ।

କୋଣାର୍କ ଏବେ ଖୁବ୍ ବଦଳିଯାଇଛି। ବିଶ୍ୱ ଦରବାରରେ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନ କମେଇଥିବା ଏହି କୋଣାର୍କରେ ଅନେକ ଉନ୍ନତିମୂଳକ କାମ ହୋଇଛି। ଏହା ଏକ ବିଶ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ସ୍ଥଳ ଭାବେ ମାନ୍ୟତା ପାଇବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଏହା ଉପରେ ଗବେଷଣା ଓ ପର୍ଯ୍ୟବେକ୍ଷଣ ବଢ଼ିଛି। କେବଳ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଭାରତ ନୁହନ୍ତି, ବରଂ ବିଦେଶୀ ପର୍ଯ୍ୟଟକମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଏହା ଗବେଷଣାର ଉତ୍ସ ପାଲଟିଛି। ତେବେ କେବଳ କଳାର ଚାତୁରୀକୁ ନ ଦେଖି ଏହି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟକୁ ନିଜ ନିହାଣ ମୂନରେ ଫୁଟେଇଥିବା ସେହି ଅମର ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ କିଛି ଗବେଷଣା ହେବା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଜରୁରୀ। ଆପଣଙ୍କ ଭିତରୁ କେହି ଜାଣନ୍ତି ସେହି ମହାନ ଶିଳ୍ପୀ ବିଶୁ ମହାରଣା କେଉଁ ଗାଁ ର? ମୁଁ ବି ଜାଣିନି। ଜାଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରି ନିରାଶ ହୋଇଛି। କେହି କେହି ଉତ୍ତର ଦେଇ ନପାରି ଏସବୁକୁ କାଳ୍ପନିକ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କହିପାକାଇଛନ୍ତି। ତେବେ ଏହା କଣ ଏକ ଜାଣିବାର ବିଷୟ ନୁହେଁ? ଯେଉଁ ଭୃତ୍ୟମାନଙ୍କ ଲାଗି ରାଜା ସାରା ବିଶ୍ୱରେ ବିଦିତ ହୁଏ, ସେ କାରିଗରମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ଏତେ ଟିକେ କଥା ଆମ ଇତିହାସରେ ରହିବା କଅଣ ଜରୁରୀ ନୁହେଁ?

କୋଣାର୍କ- କିଛି କଥା, କିଛି ବ୍ୟଥା

ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗାର ବକ୍ଷରେ ପାଦରଖିଲେ ତା ଗର୍ଭକୁ ଡେଇଁପଡ଼ିଥିବା ସେଇ ଅମର ଆତ୍ମା ଆଗରେ ମୁଣ୍ଡ ନଇଁଯାଇଛି ପ୍ରତିଥର।