ତୁଳସୀ ଦୁଇ ପତ୍ରରୁ ବାସିଲା ପରି ସ୍ୱାମୀଜୀଙ୍କ ବାଲ୍ୟ ଚପଳତା ଉଙ୍କିମାରିଥିଲା ମହାର୍ଘ୍ୟର ମହାମାଲ୍ୟରେ,ଏହାର କଳନା ମଧ୍ଯକରାଯାଇ ନ ପାରେ । ଥରେ ଜଣେ ଯୁବକ କଲିକତାର ରାସ୍ତାରେ ଯାଉ ଯାଉ ହଠାତ୍ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ ଗୋଟିଏ ଉଚ୍ଚ କୋଳାହଳ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଲେ । ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇ ଦେଖିଲେ ଗୋଟିଏ ଘୋଡ଼ାଗାଡ଼ି ରାସ୍ତା ଉପରେ ଖୁବ୍ ତୀବ୍ର ବେଗରେ ଯାଉଛି । ହୁଏତ କୌଣସି କାରଣରୁ ଡରିଯାଇ ଘୋଡ଼ାଟି ତାର ସମସ୍ତ ଶକ୍ତି ପ୍ରୟୋଗ କରି ଗାଡ଼ିଟିକୁ ଟାଣି ଜୋର୍‌ରେ ଦଉଡ଼ୁଛି । ଜଣେ ମହିଳା ସେହି ଘୋଡ଼ାଗାଡ଼ିରେ ବସିଥିଲେ ଏବଂ ସେ ଖୁବ୍ ଡରିଯାଇଥିଲେ । ସେ ଅତି ଆତଙ୍କିତ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲେ, କାରଣ ଯେକୌଣସି ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଗାଡ଼ିଟି ଓଲଟିପଡ଼ିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥିଲା । କେହି ଜଣେ ହେଲେ ସେହି ମହିଳାଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଆଗେଇଆସୁ ନଥିଲେ । ସେହି ଯୁବକଜଣଙ୍କ କଅଣ ଘଟିବାକୁ ଯାଉଛି, ତାହା ବୁଝିପାରିଲେ । ସେ ଖୁବ୍ ସାହସୀ ଥିଲେ । ଯେତେବେଳେ ଘୋଡ଼ାଟି ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସିଲା ସେତେବେଳେ ସେ ନିଜ ଜୀବନକୁ ପାଣି ଛଡ଼ାଇ ସେହି ଘୋଡ଼ା ପାଖକୁ ଦୌଡ଼ିଗଲେ ଓ ତାର ଲଗାମ୍‌କୁ ଟାଣିଧରି ଅଟକାଇଦେଲେ । ସେହି ମହିଳାଙ୍କର ଜୀବନ ରକ୍ଷା ପାଇଗଲା ଏବଂ ସେ ଉକ୍ତ ଯୁବକଙ୍କୁ କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଇଲେ । କିଏ ସେହି ଯୁବକ ? ସେତେବେଳେ ସେ ନରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ନାମରେ ପରିଚିତ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ପରେ ସେ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ନାମରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହେଲେ । ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ କଲିକତାର ସିମିଳାପଲ୍ଲିସ୍ଥ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଦତ୍ତ ପରିବାରରେ । ତାଙ୍କର ପିତା ବିଶ୍ଵନାଥ ଦତ୍ତ ଜଣେ ଆଟର୍ଷି ଥିଲେ । ବିଶ୍ଵନାଥ ଦତ୍ତଙ୍କର ବହୁ ବିଷୟରେ ଅଗାଧ ଜ୍ଞାନ ଥିଲା ଏବଂ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ମାନିତ ହେଉଥିଲେ । ବିଶ୍ୱନାଥ ଦତ୍ତଙ୍କର ପତ୍ନୀଙ୍କ ନାମ ଭୁବନେଶ୍ଵରୀ ଦେବୀ । ତାଙ୍କ ପତ୍ନୀଙ୍କର ଚେହେରା ଓ ଆଚାର-ବ୍ୟବହାର ରାଜକୀୟ ଥିଲା । ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ଭଲ ପାଉଥିଲେ ଓ ସମ୍ମାନ ଦେଖାଉଥିଲେ ।

୧୮୬୩ ମସିହା ଜାନୁଆରି ୧୨ତାରିଖ ଦିନ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରଥମ ପୁତ୍ର ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେମାନେ ତାଙ୍କର ନାମ ଦେଇଥିଲେ ନରେନ୍ଦ୍ରନାଥ । ନରେନ୍ଦ୍ର ବହୁତ ଦୁଷ୍ଟ ଥିଲେ ଏବଂ ବେଳେବେଳେ ଭୁବନେଶ୍ଵରୀ ଦେବୀଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ତାଙ୍କୁ ସମ୍ଭାଳିବା କଷ୍ଟକର ହୋଇପଡ଼ୁଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସେ ଏହା ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଥିଲେ ଯେ, ନରେନ୍ଦ୍ର ଯେତେବେଳେ ଖୁବ୍ ଚଞ୍ଚଳ ହୋଇଯାଉଥିଲେ ସେତେବେଳେ ଯଦି ତାଙ୍କ ମୁଣ୍ଡରେ ଥଣ୍ଡା ପାଣି ଢଳା ହେଉଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କ କାନରେ ‘ଶିବ ଶିବ’ କୁହାଯାଉଥିଲା ତେବେ ସେ ପୂରା ଶାନ୍ତ ହୋଇଯାଉଥିଲେ । ସେଥିପାଇଁ ବେଳେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ଆଣିବା ପାଇଁ ଏହା ହିଁ ଏକମାତ୍ର ଉପାୟ ଥିଲା । ବାଳକ ନରେନ୍ଦ୍ର ନିଜ ମାଆଙ୍କ ନିକଟରୁ ଅନେକ କଥା ଶିଖୁଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମାଆ ତାଙ୍କୁ ମହାଭାରତ ଓ ରାମାୟଣରୁ ଅନେକ କାହାଣୀ ଶୁଣାଉଥିଲେ । ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ କଥା ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଖୁବ୍‌ ଭଲ ଲାଗୁଥିଲା । ମାଟିରେ ତିଆରି ରାମ ଓ ସୀତାଙ୍କର ଯୁଗଳମୂର୍ତ୍ତି କିଣି, ସେ ତାଙ୍କୁ ଫୁଲ ଦେଇ ପୂଜା କରୁଥିଲେ । ରାମାୟଣ ପାଠ ଶୁଣିବାକୁ ସେ ଭଲପାଉଥିଲେ । ହନୁମାନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବେ ବୋଲି ଥରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ଗୋଟିଏ କଦଳୀବଗିଚାରେ ଅନେକ ସମୟ ଧରି ବସି ରହିଥିଲେ । କାରଣ ସେ ଶୁଣିଥିଲେ ଯେ ଶ୍ରୀରାମଙ୍କର ଏହି ବୀରଭକ୍ତ ଏଭଳି ସ୍ଥାନକୁ ଖୁବ୍ ଭଲ ପାଆନ୍ତି । ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଧ୍ଯାନ-ଖେଳ ବହୁତ ଭଲ ଲାଗୁଥିଲା । ସେ ତାଙ୍କର ଜଣେ ଦୁଇଜଣ ସାଙ୍ଗଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ନିରୋଳା ସ୍ଥାନକୁ ନେଇଯାଉଥିଲେ ଓ ସେଠାରେ ସେମାନେ ସୀତାରାମଙ୍କ ପୂଜା ମଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ। ଥରେ ଗୋଟିଏ ନାଗ ସାପ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସି ଫଣା ଟେକି ରହିଲା । ଅନ୍ୟ ବାଳକମାନେ ଭୟଭୀତ ହୋଇ ଦୌଡ଼ି ପଳାଇଯାଉଥିଲେ ବା ଶିବଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ରଖ୍ ମୂର୍ତି ଆଗରେ ବସି ଯାଉଥିଲେ । ତାପରେ ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କ ସହ ନରେନ୍ଦ୍ର ଧ୍ୟାନରେ ବସୁଥିଲେ । ଭଗବାନଙ୍କ ଚିନ୍ତାରେ ସେ ନିଜକୁ ଏପରି ହଜାଇ ଦେଉଥିଲେ ଯେ କିଛି ସମୟ ପାଇଁ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଘଟୁଥିବା କୌଣସି ଘଟଣା ଜାଣିପାରୁ ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା ଅନୁଭବ କରିପାରୁ ନ ଥିଲେ । ଥରେ ଗୋଟିଏ ନାଗ ସାପ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସି ଫଣା ଟେକି ରହିଲା । ଅନ୍ୟ ବାଳକମାନେ ଭୟଭୀତ ହୋଇ ଦୌଡ଼ି ପଳାଇଗଲେ; କିନ୍ତୁ ନରେନ୍ଦ୍ର ଯେପରି ବସିଥିଲେ ସେହିପରି ବସି ରହିଲେ । ସେହି ବାଳକମାନେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ପାଟି କରି ଡାକିଲେ, କିନ୍ତୁ ନରେନ୍ଦ୍ର କିଛି ଶୁଣିପାରିଲେ ନାହିଁ କି ଧ୍ୟାନରୁ ଉଠିଲେ ନାହିଁ । ପରେ ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କର ବାପା-ମା ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, ସେ କାହିଁକି ସେଠାରୁ ପଳାଇ ଆସିଲେ ନାହିଁ, ସେତେବେଳେ ନରେନ୍ଦ୍ର କହିଲେ, ‘‘ମୁଁ ସାପ ବିଷୟରେ କିଛି ଜାଣିପାରି ନାହିଁ । ମୁଁ ବହୁତ ଆନନ୍ଦରେ ଥିଲି ।’" ଯେତେବେଳେ କୌଣସି ସାଧୁ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ଆସୁଥିଲେ ନରେନ୍ଦ୍ର ଖୁବ୍ ଖୁସୀ ହୋଇଯାଉଥିଲେ । ବେଳେବେଳେ ସେ ବହୁତ ମୂଲ୍ୟବାନ ପଦାର୍ଥ ସେମାନଙ୍କୁ ଦେଇଦେଉଥିଲେ। ଥିରେ ସେ ପିନ୍ଧିଥିବା ନୂଆ ଲୁଗାଟିକୁ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ସାଧୁଙ୍କୁ ଦେଇଦେଲେ । ଏହି ଘଟଣା ପରେ ଯଦି କେବେ କୌଣସି ସାଧୁ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ଆସୁଥିଲେ, ସେତେବେଳେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ କୋଠରୀରେ ବନ୍ଦ କରି ରଖି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ନରେନ୍ଦ୍ର ସାଧୁଙ୍କୁ ଦେଖୁବା ମାତ୍ରେ ଝରକା ବାଟରେ ସେମାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଜିନିଷ ଫୋପାଡ଼ି ଦେଉଥିଲେ । ସେ ବେଳେବେଳେ କହୁଥିଲେ ଯେ, ସେ ମଧ୍ଯ ଦିନେ ସାଧୁ ହୋଇଯିବେ । ପୂର୍ବରୁ କୁହାଯାଇଛି, ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପିତା ଜଣେ ଆଟର୍ଷି ଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ଦେଖା କରିବାକୁ ଅନେକ ଲୋକ ଆସୁଥିଲେ । ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ଆଦରଯନ୍ କରୁଥିଲେ ଓ ହୁକ୍‌କା ପିଇବାକୁ ଦେଉଥିଲେ । ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୁକ୍‌କାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଥିଲା । ମୁସଲମାନମାନଙ୍କ ପାଇଁ ମଧ୍ଯ ଅଲଗା ହୁକ୍‌କା ରହିଥିଲା । ଏପରି ଜାତିଭେଦ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଭାରି ରହସ୍ୟମୟ ବୋଧ ହେଉଥିଲା । ଗୋଟିଏ ଜାତିର ଲୋକଙ୍କ ସହିତ କାହିଁକି ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଲୋକଙ୍କୁ ଏକାଠି ଖାଇବାକୁ ଦିଆଯାଏ ନାହିଁ ? କାହିଁକି ସେଠାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଜାତିର ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ହୁକ୍‌କାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯାଇଛି ? ଯଦି ସେ ସବୁ ହୁକ୍‌କାରୁ ଧୂମପାନ କରିବେ ତେବେ କଅଣ ହେବ ? ବିସ୍ଫୋରଣ ଘଟିବ ? ଛାତ କଅଣ ତଳେ ପଡ଼ିଯିବ ? ନରେନ୍ଦ୍ର ନିଜେ ଏବିଷୟ ପରୀକ୍ଷା କରି ଜାଣିବା ପାଇଁ ଠିକ୍ କଲେ । ସେ ଗୋଟିଗୋଟି କରି ସବୁ ହୁକ୍‌କାକୁ ଟାଣିଲେ । କିନ୍ତୁ କିଛି ହେଲା ନାହିଁ । ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ବାପା ସେହି କୋଠରୀ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଓ ସେ କଅଣ କରୁଛନ୍ତି ବୋଲି ପଚାରିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର କହିଲେ, ‘‘ବାପା, ମୁଁ ଦେଖୁଥୁଲି ଯେ ମୁଁ ଯଦି ଏହି ଜାତିଭେଦକୁ ନ ମାନେ ତାହାହେଲେ କଅଣ ହେବ ?” ତାଙ୍କ ପିତା ଜୋରରେ ହସି ଅଧୟନ-କକ୍ଷକୁ ଚାଲିଗଲେ ।

ନରେନ୍ଦ୍ର ଛଅ ବର୍ଷ ବୟସରେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପାଠପଢ଼ା ଆରମ୍ଭ କଲେ । ପ୍ରଥମରୁ ସେ ପାଠଶାଳାକୁ ଯାଉ ନ ଥିଲେ । କାରଣ ତାଙ୍କ ପିତା ତାଙ୍କ ପାଇଁ ଜଣେ ଶିକ୍ଷକ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । ସେ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ଲେଖାପଢ଼ା ଶିଯାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ ସୂ ତିଶକ୍ତି ଥିଲା । ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଖରୁ ଥରେ ମାତ୍ର ଶୁଣି ସେ ପାଠ ବୁଝିପାରୁଥିଲେ ଏବଂ ମନେରଖ୍ ପାରୁଥିଲେ । ସାତ ବର୍ଷ ବୟସରେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ନାମ ମେଟ୍ରୋପଲିଟାନ୍ ଇନ୍‌ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁସନ୍‌ରେ ଲେଖାଇ ଦିଆଗଲା । ଏହି ବିଦ୍ୟାଳୟ ପଣ୍ଡିତ ଈଶ୍ୱରଚନ୍ଦ୍ର ବିଦ୍ୟାସାଗରଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲା । ନରେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବୁଦ୍ଧିମାନ ଛାତ୍ର ଥିଲେ ଓ ସେ ନିଜ ପାଠ୍ୟ ପୁସ୍ତକକୁ ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର ପଢ଼ି ଦେଉଥିଲେ । ସେ ପିଲାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ନେତା ହୋଇଗଲେ । ସେ ଅତ୍ୟନ୍ତ କ୍ରୀଡ଼ାପ୍ରିୟ ଥିଲେ । ଦ୍ଵିପ୍ରହରରେ ସେ ଶୀଘ୍ର ଖାଇଦେଇ ସମସ୍ତଙ୍କ ଆଗରୁ ଖେଳପଡ଼ିଆକୁ ଦଉଡ଼ିଯାଉଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କର କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପ୍ରିୟ ଖେଳ ଥୁଲା, ଯଥା ଡିଆଁଡେଇଁ, ଦଉଡ଼ାଦଉଡ଼ି, ମୁଷ୍ଟିଯୁଦ୍ଧ ଓ ଗୋଟିଖେଳ ଇତ୍ୟାଦି । ବେଳେବେଳେ ସେ ନୂଆ ଖେଳ ଉଦ୍‌ଭାବନ କରୁଥିଲେ । ବେଳେବେଳେ ନରେନ୍ଦ୍ର ଶ୍ରେଣୀଗୃହକୁ ଖେଳ-ପଡ଼ିଆରେ ପରିଣତ କରି ଦେଉଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକ ଶ୍ରେଣୀକକ୍ଷକୁ ଆସି ପଢ଼ାଇବା ପରେ ମଧ୍ୟ କାହାଣୀ ନ ସରିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ତାହା ସାଥୀମାନଙ୍କୁ ଶୁଣାଇଚାଲୁଥିଲେ । ଥରେ ଶିକ୍ଷକ ସେମାନଙ୍କୁ କଥା ହେଉଥିବାର ଦେଖୁଲେ । ସେ ନରେନ୍ଦ୍ର ତଥା ଅନ୍ୟ ସାଥୀମାନଙ୍କ ଆଡ଼କୁ ଚାହିଁଲେ ଓ ପଢ଼ାଉଥିବା ପାଠ ଉପରେ କିଛି ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେହି ଠିକ୍ ଉତ୍ତର ଦେଇପାରିଲେ ନାହିଁ, କାରଣ କେବଳ ନରେନ୍ଦ୍ର ହିଁ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଠ ଶୁଣିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗମାନଙ୍କ ସହିତ କଥା ମଧ୍ୟ ହୋଇପାରୁଥିଲେ । ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପଚରାଯାଇଥିବା ସବୁ ପ୍ରଶ୍ନର ସଠିକ ଉତ୍ତର ସେ ଦେଇଦେଲେ । ତାପରେ କିଏ କଥା ହେଉଥିଲା ବୋଲି ଶିକ୍ଷକ ସେମାନଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ । ପିଲାମାନେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖାଇଦେଲେ । ଶିକ୍ଷକ ସେମାନଙ୍କ କଥାକୁ ବିଶ୍ୱାସ କଲେ ନାହିଁ ଏବଂ ଦଣ୍ଡସ୍ଵରୂପ ସେମାନଙ୍କୁ ଛିଡ଼ା କରାଇଦେଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ ଛିଡ଼ା ହୋଇଗଲେ । ଶିକ୍ଷକ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ଛିଡ଼ା ନ ହେବାକୁ କହିଲେ ସୁଦ୍ଧା ନରେନ୍ଦ୍ର ସେହିଭଳି ଛିଡ଼ା ହୋଇ ରହିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର କହିଲେ, ‘‘ମୁଁ ତ ନିଶ୍ଚୟ ଛିଡ଼ା ହେବି, କାରଣ କେବଳ ମୁଁ ହିଁ କଥା କହୁଥୁଲି ।”

ବୟସ ବଢ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ନରେନ୍ଦ୍ର ଆଉ ବେଶୀ ଖେଳାଖେଳି ନ କରି ବ‌ହି ପଢ଼ାରେ ବିଶେଷ ଆଗ୍ରହୀ ହେଲେ । ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପାଠପଢ଼ାରେ ସେ ଭଲ କଲେ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ବାପା ସପରିବାର ଦୁଇବର୍ଷ ପାଇଁ କଲିକତାରୁ ବାହାରକୁ ଯିବାରୁ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଯିବା ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ଯେତେବେଳେ ସେ ଫେରିଲେ ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ତିନିବର୍ଷର ପାଠ ଗୋଟିଏ ବର୍ଷରେ ପଢ଼ିବାକୁ ପଡ଼ିଲା । ପରୀକ୍ଷା ପାଖେଇ ଆସି ଥୁବାରୁ ତାଙ୍କୁ କଠୋର ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଲା । ସେ ପ୍ରବେଶିକା ପରୀକ୍ଷାରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ । ସେହି ବର୍ଷ ତାଙ୍କ ବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଏକମାତ୍ର ସେ ହିଁ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ତାପରେ ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସି କଲେଜରେ ପଢ଼ିଥିଲେ ଏବଂ ତା ପର ବର୍ଷ ଜେନେରାଲ ଆସେମ୍ମି ଇନ୍‌ଷ୍ଟିଚ୍ୟୁସନ୍‌ରେ ଯୋଗ ଦେଲେ, ଯାହା ବର୍ତମାନ ସ୍କଟିସ୍ ଚର୍ଚ୍ଚ କଲେଜ ନାମରେ ପରିଚିତ । କଲେଜର ଅଧ୍ୟାପକଗଣ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ପ୍ରଖର ବୁଦ୍ଧିରେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇ ଯାଇଥିଲେ । ଅଧ୍ଯକ୍ଷ ପ୍ରଫେସର୍ ଉଇଲିୟମ ହେଷ୍ଟୀ କହୁଥିଲେ ଯେ, ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଭଳି ଆଉ ଜଣେ ହେଲେ ପିଲା ସେ ଆଜିଯାଏ ଦେଖ୍ ନାହାନ୍ତି । ନରେନ୍ଦ୍ର କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରି ଅଧ୍ୟୟନ କରୁଥିଲେ ଓ ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟ ଉପରେ ବହୁ ପୁସ୍ତକ ପଢ଼ିଥିଲେ। ୧୮୮୧ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ସେ ପ୍ରଥମ ଆର୍ଟସ୍ (ଏଫ୍.ଏ.) ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ ଏବଂ ୧୮୮୪ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବି.ଏ. ଡିଗ୍ରୀର ଅଧୂକାରୀ ହୋଇଥିଲେ ।ନରେନ୍ଦ୍ର ଚାରି-ପାଞ୍ଚ ବର୍ଷ ସଙ୍ଗୀତ ଶିକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ସେ ଅନେକ ପ୍ରକାର ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରର ବ୍ୟବହାର ଜାଣିଥିଲେ ଏବଂ ଜଣେ ଉଚ୍ଚ କୋଟୀର ଗାୟକ ରୂପେ ଖ୍ୟାତି ମଧ୍ୟ ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ସେ ଭଲ ଗୀତ ଗାଉଥିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଅନେକ ଆସରକୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଉଥିଲା । ସେ ଆସରରେ ଆନନ୍ଦ ପାଉଥିଲେ କିନ୍ତୁ ବୌଦ୍ଧିକ ଆଲୋଚନାରେ ତାଙ୍କୁ ଅଧିକ ଆନନ୍ଦ ମିଳୁଥିଲା । ସେ ପ୍ରାୟ ନିଜର ବନ୍ଧୁ ତଥା ବୟସ୍କ ଲୋକଙ୍କ ସହିତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ ବିଷୟରେ ବିତର୍କ କରୁଥିଲେ । ସେ ଅତି ଦକ୍ଷ ତାର୍କିକ ଥିଲେ ଏବଂ ବିଚକ୍ଷଣତାରେ କେହି ତାଙ୍କର ସମକକ୍ଷ ନ ଥିଲେ ।ଏହି ସମୟରେ ଧର୍ମ ବିଷୟରେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ଅନ୍ୟ ଯୁବକମାନଙ୍କ ଭଳି ନରେନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମସମାଜର ସଦସ୍ୟ ହେଲେ । ସେ ଶ୍ରୀ କେଶବ ଚନ୍ଦ୍ର ସେନଙ୍କ ବକ୍ତୃତା ଶୁଣିବାକୁ ଯାଉଥିଲେ । ଅନେକ ସମୟରେ ଏହି ସମାଜରେ ତାଙ୍କୁ ଗୀତ ଗାଇବାକୁ କୁହାଯାଉଥିଲା । ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନ ତାଙ୍କୁ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଘାରୁଥିଲା ଯେ ପ୍ରକୃତରେ ଭଗବାନ ଅଛନ୍ତି ନା ନାହିଁ ଏବଂ କେହି ତାଙ୍କୁ ଦେଖୁଛନ୍ତି କି ନାହିଁ ? ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ପାଇଁ ସେ ଅନେକ ଧର୍ମ ନେତାଙ୍କୁ ଭେଟିଥିଲେ, ଯେଉଁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହର୍ଷି ଦେବେନ୍ଦ୍ରନାଥ ଠାକୁର ଅନ୍ୟତମ; କିନ୍ତୁ ଜଣେ ହେଲେ କେହି ତାଙ୍କର ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ସନ୍ତୋଷଜନକ ଉତ୍ତର ଦେଇ ପାରି ନ ଥିଲେ ।

ଧର୍ମ ବିଷୟରେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ଥୁଲା, କିନ୍ତୁ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ଅନେକ ରୀତିନୀତି ଉପରେ ତାଙ୍କର ବିଶ୍ଵାସ ନଥିଲା । ସେ ସ୍ଥିର କରିପାରୁନଥିଲେ କଅଣ ବିଶ୍ଵାସ ଯୋଗ୍ୟ । ସେ ଅନେକ ଧର୍ମପରାୟଣ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇଥିଲେ, କିନ୍ତୁ କେହିହେଲେ ତାଙ୍କୁ ଏବିଷୟରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରି ନ ଥିଲେ । ଦିନେ ସେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ୍‌ କରିବାକୁ ମନସ୍ଥ କଲେ । ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ଜଣେ ବଡ଼ ହିନ୍ଦୁ ସନ୍ଥ ଥିଲେ । ହୁଗୁଳୀ ଜିଲ୍ଲାର କାମାରପୁକୁର ଗ୍ରାମ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମସ୍ଥାନ । ସେତେବେଳେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ କଲିକତା ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ଦକ୍ଷିଣେଶ୍ୱର କାଳୀ ମନ୍ଦିରରେ ବାସ କରୁଥିଲେ । ସଦାସର୍ବଦା ଭଗବାନଙ୍କର ଧାନ, ପ୍ରାର୍ଥନା ଓ ଚିନ୍ତାରେ ତାଙ୍କର ଦିନ ବିତୁଥିଲା । ବହୁ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆସୁଥିଲେ ଓ ସେ ସେମାନଙ୍କର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନ କରିଦେଉଥିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷକ ପ୍ରଫେସର ହେଡ୍ଡୀ ଓ ଜଣେ ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କଠାରୁ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶୁଣିଥିଲେ । କଲିକତାସ୍ଥିତ ସେହି ସମ୍ପର୍କୀୟଙ୍କ ଘରେ ସେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ମଧ୍ଯ ଦେଖୁଥିଲେ । ତେଣୁ ଦକ୍ଷିଣେଶ୍ଵରର ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଇ ଏହି ସମସ୍ୟାର ସମାଧାନରେ ସେ କିଛି ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବେ କି ନାହିଁ ତାହା ଦେଖିବା ଲାଗି ସ୍ଥିର କଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ତାଙ୍କର କିଛି ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଗଲେ । ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ସେମାନଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ସହକାରେ ସ୍ଵାଗତ କଲେ ଏବଂ ନରେନ୍ଦ୍ର ତାଙ୍କର ଅନୁରୋଧରେ ଦୁଇଟି ଗୀତ ଗାଇଲେ । ତାପରେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କୁ ଅନ୍ୟ ଏକ କୋଠରୀକୁ ନେଇଗଲେ । ସେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଏପରି ଆତ୍ମୀୟତାର ସହିତ ବ୍ୟବହାର କଲେ, ସତେ ଯେପରି ଜଣେ ପ୍ରିୟ ବନ୍ଧୁ ଦୂର ଯାତ୍ରାରୁ ଏବେ ଫେରିଛନ୍ତି । ଆନନ୍ଦାତିଶଯ୍ୟରେ ସେ କାନ୍ଦି ପକାଇଲେ ଏବଂ ନିଜ ହାତରେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ମିଠା ଖୁଆଇଦେଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ଏସବୁ କିଛି ବୁଝିପାରିଲେ ନାହିଁ । ସେ ଭାବିଲେ ବୋଧହୁଏ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ପାଗଳ; ତଥାପି ସେ ତାଙ୍କ ନିକଟକୁ ପୁଣି ଆସିବା ପାଇଁ କଥା ଦେଲେ। ସେମାନେ ପୂର୍ବ କୋଠରୀକୁ ଫେରିବାପରେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ଭଗବତ୍ ପ୍ରସଙ୍ଗ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସେ କହିଲେ ଯେ ଆମେ ଭଗବାନଙ୍କୁ ଦେଖୁପାରିବା ଓ ତାଙ୍କ ସହିତ କଥା କହିପାରିବା ଯେପରି ଆମେ ଆମ ବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଦେଖୁ ଓ କଥା କହୁ । ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ସଠିକ୍ କିଛି ଧାରଣା କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କ ସହିତ ଅଦ୍ଭୁତ ବ୍ୟବହାର କରିଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଜଣେ ମହାନ୍ ଋଷି ଭଳି ପଡ଼ୁଥିଲେ । ପ୍ରାୟ ମାସକ ପରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ପୁଣି ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ଆସିଲେ । କିନ୍ତୁ ଏଥରକ ଏକୁଟିଆ ଆସିଥିଲେ। ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ଅତି ଆଦର ସହକାରେ ତାଙ୍କୁ ନିଜ ପାଖରେ ବସାଇଲେ । ତାପରେ ସେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କଲେ । ଏହି ସ୍ପର୍ଶ ଫଳରେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଏକ ଅଦ୍ଭୁତ ଅନୁଭବ ହେଲା । ମନେହେଲା, ଘର ଓ କାନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ଘୂରି ଘୂରି ଶୂନ୍ୟରେ ମିଳେଇଯାଉଛି । ସେ ମରିଯିବେ ବୋଲି ଭାବି ଡରିଗଲେ ଏବଂ ଚିତ୍କାର କରି କହିଉଠିଲେ, "ଆପଣ ମୋତେ କଅଣ କରିଦେଉଛନ୍ତି ? ଘରେ ଯେ ମୋର ବାପା-ମାଆ ଅଛନ୍ତି !" ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ହସି ଉଠିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଛାତିକୁ ଆଉଁଷି ଦେଲେ । ସେ କହିଲେ,“ଠିକ୍ ଅଛି, ବର୍ତ୍ତମାନ ଥାଉ । ସମୟ ହେଲେ ହେବ ।” ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ସେହି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଅନୁଭୂତି କେଉଁଆଡ଼େ ଚାଲିଗଲା ଓ ସବୁକିଛି ପୂର୍ବଭଳି ଲାଗିଲା । ଯେତେବେଳେ ନରେନ୍ଦ୍ର ତୃତୀୟ ଥର ପାଇଁ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ଗଲେ ସେତେବେଳେ ପୁନର୍ବାର ଏପରି ଘଟଣା ଘଟିଲା । ପୁନର୍ବାର ସେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ସ୍ପର୍ଶରେ ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ହରାଇଲେ । କଅଣ ଘଟିଗଲା ତାହା ସେ ବୁଝି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ତାଙ୍କର ସବଳ ଦେହ ଓ ଦୃଢ଼ ମନ ସତ୍ତ୍ୱେ ଏହି ଋଷି ଇଛା କରି ସ୍ପର୍ଶ ମାତ୍ରକେ ତାଙ୍କୁ କିପରି ଅଭିଭୂତ କରିଦେଲେ, ତାହାର କୌଣସି ବାଖ୍ୟା ସେ ପାଇଲେ ନାହିଁ । ସେ ଏତିକି ମାତ୍ର

ବୁଝିପାରିଥିଲେ ଯେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ଜଣେ ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ନୁହନ୍ତି । ସେ ତାଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ, ଯଦିଓ ତାଙ୍କ ମନରେ ଉତ୍ତର ପାଇ ନ ଥିବା ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନ ଥିଲା । ନରେନ୍ଦ୍ର ସମୟ ପାଇବାମାତ୍ରେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ନିକଟକୁ ଚାଲି ଆସୁଥିଲେ । ସେ ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ ଯେ ସମସ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକମାତ୍ର ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ହିଁ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରକୃତ ଭଲପାଉଛନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ଦେଖିବା ପାଇଁ ସେ ସବୁବେଳେ ବ୍ୟଗ୍ର ହେଉଥିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ଯେ ଦିନେ ଜଣେ ମହାନ୍ ଲୋକ ହେବେ ତାହା ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ଜାଣିଥିଲେ । ସେ ଅନ୍ୟ ଭକ୍ତମାନଙ୍କୁ ଏହି କଥା ଏବଂ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ବହୁ ଗୁଣ ଥିବା କଥା ସେ କହୁଥିଲେ ।ସେ କହୁଥିଲେ ଯେ, ଅନ୍ୟ ଭକ୍ତମାନେ ତାରା ଭଳି, କିନ୍ତୁ ନରେନ୍ଦ୍ର ସାକ୍ଷାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟ । ସେ ଆଉ ମଧ୍ଯ କହୁଥିଲେ, ନରେନ୍ଦ୍ର ନିତ୍ୟ ମୁକ୍ତ ଆତ୍ମା ଏବଂ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଦେହ ଧାରଣ । ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଉପରେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅତୁଟ ଆସ୍ଥା ଥିଲା । ସେ ଜାଣିଥିଲେ, ନରେନ୍ଦ୍ର ଆଦୌ ଭୁଲ୍ କାମ କରିପାରିବେ ନାହିଁ। ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ପ୍ରତି ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଗଭୀର ଭକ୍ତି ଥିଲା । ପାଠ ପଢ଼ିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ସେ ମଧ୍ୟ ବାରମ୍ବାର ଦକ୍ଷିଣେଶ୍ୱକୁ ଯାଉଥିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତ ଶୁଣିଲେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ଆହ୍ଲାଦିତ ହେଉଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରାୟ ସମାଧ୍ବସ୍ଥ ହୋଇଯାଉଥିଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ସ୍ଵାଧୀନଚେତା ଥିଲେ । ସେ ପରୀକ୍ଷା ନ କରି କୌଣସି କଥାକୁ ଗ୍ରହଣ କରୁ ନ ଥିଲେ । ଅନେକ ସମୟରେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ କଥା ତର୍କସମ୍ମତ ମନେ ନ ହେଲେ ସେ ତାଙ୍କ ସହିତ ଯୁକ୍ତି କରୁଥିଲେ । ଥରେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ କହିଲେ, “ଯଦି ମୋ କଥାରେ ବିଶ୍ୱାସ ନାହିଁ, ତେବେ ମୋ ପାଖକୁ ଆସୁଛୁ କାହିଁକି ?''ନରେନ୍ଦ୍ର ଉତ୍ତର ଦେଲେ, ‘‘ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ଭଲପାଏ ବୋଲି ଏଠାକୁ ଆସେ । ଏହାର ଅର୍ଥ ନୁହେଁ ଯେ, ଆପଣଙ୍କର ସବୁ କଥା ମୁଁ ପରୀକ୍ଷା ନକରି ମାନି ନେବି ।'' ଏହି କଥା ଶୁଣି ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ବିରକ୍ତ ହେବା ପରିବର୍ଭେ ଖୁବ୍ ଖୁସି ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ନରେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଏପରି ଚିନ୍ତା-ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରସନ୍ନ କରିଥିଲା ।

ଏପରି ଭାବରେ ସମୟ ଗଡ଼ି ଚାଲିଲା । ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ପ୍ରତି ନରେନ୍ଦ୍ର କ୍ରମେ ଅଧୂକ ଭକ୍ତି ପରାୟଣ ହେଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ପାଳନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଧ୍ୟାନ କିପରି କରିବାକୁ ହୁଏ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ତାହା ତାଙ୍କୁ ଶିଖାଇଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ କ୍ରମଶଃ ତାଙ୍କ ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ପାଇ ନିଜର ପ୍ରଜ୍ଞାକୁ ପ୍ରଜ୍ଜଳିତ କଲେ ।

ଏହାପରେ ସେ କିଛି ବର୍ଷ ମଠରେ ଜୀବନଯାପନ ପରେ ପରିବ୍ରାଜକ ଭାବରେ ବାହାରିଲେ । ତରୁଣ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେଜଣ ମଠରୁ ବାହାରି ପ୍ରବ୍ରଜ୍ଯାରେ ଚାଲିଗଲେ । ହିନ୍ଦୁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନେ ହଜାର ହଜାର ବର୍ଷ ଧରି ମଧ୍ୟ ଏହା କରିଛନ୍ତି । ସ୍ଵାମୀଜୀ ମଧ୍ୟ ପ୍ରବ୍ରଜ୍ୟାରେ ଯିବା ପାଇଁ ଅସ୍ଥିର ହୋଇ ଉଠିଲେ । ୧୮୮୮ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ସେ ମଠରୁ ବାହାରି ବାରାଣସୀ ଯାଇ ସେଠାରେ ଏକ ସପ୍ତାହ ଥିଲେ । ସେଠାରେ ସେ ଦୁଇଜଣ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ ସାକ୍ଷାତ କଲେ — ତ୍ରୈଲଙ୍ଗ ସ୍ଵାମୀ ଏବଂ ସ୍ଵାମୀ ଭାସ୍କରାନନ୍ଦ ।

ସେଠାରେ ଗୋଟିଏ ଚମତ୍କାର ଘଟଣା ଘଟିଲା । ଦିନେ ସ୍ଵାମୀଜୀ ମା ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ମନ୍ଦିରରୁ ଫେରୁଥାଆନ୍ତି । ହଠାତ୍‌ ଦଳେ ମାଙ୍କଡ଼ ତାଙ୍କୁ ଗୋଡ଼ାଇଲେ । କାଳେ ସେମାନେ କାମୁଡ଼ିଦେବେ ଏହି ଆଶଙ୍କାରେ ସ୍ଵାମୀଜୀ ମଧ୍ୟ ଦୌଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲେ । କିନ୍ତୁ ମାଙ୍କଡ଼ମାନେ ତାଙ୍କ ପିଛା ଛାଡ଼ିଲେ ନାହିଁ । ସ୍ଵାମୀଳୀ ଯେତେ ଜୋର୍‌ରେ ଦୌଡ଼ିଲେ, ସେହି ମାଙ୍କଡ଼ମାନେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ପଛରେ ସେତିକି ଜୋର୍‌ରେ ଦୌଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସ୍ଵାମୀଳୀ କ୍ରମେ କ୍ଲାନ୍ତ ଓ ଅବସନ୍ନ ହୋଇପଡ଼ିଲେ । ସେତିକିବେଳେ ଜଣେ ବୃଦ୍ଧ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ସେହି ବାଟ ଦେଇ ଯାଉଥିଲେ । ସେ ପାଟି କରି କହିଲେ, ‘‘ଠିଆହୁଅ ! ଏହି ଦୁଷ୍ଟମାନଙ୍କର ସାମ୍‌ନା କର ।'' ସ୍ଵାମୀଜୀ ଆଉ ନ ଦଉଡ଼ି ରହିଗଲେ ଏବଂ ମାଙ୍କଡ଼ଙ୍କୁ ଚାହିଁ ଠିଆ ହୋଇଗଲେ । ତାହାଦେଖି ମାଙ୍କଡ଼ମାନେ ତରି ପଳାଇଗଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ସେମାନଙ୍କୁ ଚାହିଁ ହୋ-ହୋ ହୋଇ ହସିଉଠିଲେ । ପରେ ସ୍ଵାମୀଜୀ ଉତ୍ତର ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ନଗରକୁ ଯାଇଥିଲେ । ହାଥରାସ୍ ରେଳ ଷ୍ଟେସନର ଷ୍ଟେସନମାଷ୍ଟର ଶ୍ରୀ ଶରତ ଚନ୍ଦ୍ର ଗୁପ୍ତ ତାଙ୍କର ଶିଷ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ କଥା ଅନୁସାରେ ସନ୍ନ୍ୟାସ ନେଲେ ଓ ତାଙ୍କର ନାମ ହେଲା ‘ସ୍ଵାମୀ ସଦାନନ୍ଦ’। ସେମାନେ ଦୁଇ ଜଣ ଏକତ୍ର ଋଷିକେଶ ଗଲେ ଓ ସେଠାରେ କିଛି ଦିନ ଧାନ-ତପସ୍ୟା କଲେ । କିନ୍ତୁ ସେଠାରେ କଠୋରତା କରିବା ଫଳରେ ସେମାନଙ୍କର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଭଙ୍ଗ ହେଲା । ତେଣୁ ସେମାନେ ବରାହନଗର ମଠକୁ ଚାଲି ଆସିଲେ ।

ଗୋଟିଏ ବର୍ଷ ପରେ ସ୍ଵାମୀଜୀ ପୁନର୍ବାର ପ୍ରବ୍ରଜ୍ୟାରେ ବାହାରିଲେ । ସେ ଗାଳୀପୁର ଯାଇ ସେଠାରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସନ୍ଥ ପାଓହାରୀ ବାବାଙ୍କୁ ଭେଟିଲେ । ତାପରେ ସେ କଲିକତାକୁ ଫେରିଆସିଲେ । ୧୮୯୦ ମସିହାରେ ସେ ବରାହନଗର ମଠରୁ ପୁଣିଥରେ ଗଲେ ଯେ ବହୁବର୍ଷ ଧରି ଫେରିଲେ ନାହିଁ । ଏଥରକ ଜଣେ ଗୁରୁଭାଇ ତାଙ୍କ ସହିତ ଯାଇଥିଲେ । ସେ ବାରାଣସୀ ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ଗଲେ ଓ ତାପରେ ହିମାଳୟରେ ଭ୍ରମଣ କଲେ । ସେମାନେ ଋଷିକେଶରେ ରହିଲେ, କିନ୍ତୁ ସେଠାରେ ଜ୍ଵରରେ ଆକ୍ରାନ୍ତ ହେଲେ । ତେଣୁ ସ୍ଵାମୀଜୀ ସେଠାରୁ ଫେରିଆସି ମିରଟ୍‌ରେ କିଛି ସପ୍ତାହ କଟାଇଲେ । କେତେଜଣ ଗୁରୁଭାଇ ମଧ୍ୟ ସେଠାରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ ଏବଂ ସମସ୍ତେ ମିଶି କିଛି ଦିନ ଆନନ୍ଦରେ ବିତାଇଲେ । ପରିଭ୍ରମଣ ସମୟରେ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କର ନାନାପ୍ରକାରର ଭଲମନ୍ଦ ଅନୁଭୂତି ହୋଇଥିଲା । ବହୁଦିନ ସେ ଉପାସ –ଭୋଳରେ ରହିଛନ୍ତି ଏବଂ ପଥଶ୍ରମରେ କ୍ଳାନ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବହୁ ସହୃଦୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରୁ ସାହାଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ ସେ ସେତେବେଳେ ପାଇଛନ୍ତି । ଅନେକ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ଦରିଦ୍ର ଏବଂ ନୀଚଜାତିର ଲୋକେ ହିଁ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଆଶ୍ରୟ ଦେଇଛନ୍ତି । ଥରେ ସେ ଉତ୍ତରପ୍ରଦେଶର ଗୋଟିଏ ରେଳଷ୍ଟେସନରେ ଖରାଦିନ ତାତିରେ ବସିଥାନ୍ତି । ପାଖରେ ପଇସା ନ ଥିବାରୁ ସେ ପୂର୍ବଦିନରୁ କିଛି ଖାଇ ନ ଥିଲେ କି ପାଣି ମଧ୍ୟ ପିଇ ନ ଥିଲେ । ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଜଣେ ବ୍ୟବସାୟୀ ବସିଥିଲା । ତାର ଧାରଣା ଥୁଲା ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ହେବା ଭଲ ନୁହେଁ । ସେ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ଥଟ୍ଟା କରି କହିଲା, 'ଦେଖ, ମୁଁ କେତେ ବଢ଼ିଆ ଖାଦ୍ୟ ଖାଉଛି, କିପରି ଥଣ୍ଡା ପାଣି ପିଉଛି । ମୁଁ ଟଙ୍କା ରୋଜଗାର କରେ, ତେଣୁ ଏହିସବୁ ଭଲ ଜିନିଷ ମୁଁ କିଣି ପାରୁଛି । ତୁମେ ରୋଜଗାର କରୁନାହଁ, ତେଣୁ ତୁମେ ଭୋଜିଲା ରହୁଛ ।'' ସ୍ଵାମୀଜୀ କିଛି କହିଲେ ନାହିଁ । ଟିକିଏ ପରେ ଗୋଟିଏ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଘଟଣା ଘଟିଲା । ଜଣେ ମିଠା- ଦୋକାନୀ ଆସି ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ ନିବେଦନ କଲା । ସେ ଆସନ ବିଛାଇ ଦେଇ ଖାଦ୍ୟ ଓ ପାନୀୟ ସ୍ୱାମୀଜୀଙ୍କ ଆଗରେ ରଖିଲା । ତାପରେ ସେ ହାତଯୋଡ଼ି ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ଖାଇବା ପାଇଁ ମିନତି କଲା । ସ୍ଵାମୀଜୀ କହିଲେ, ‘‘ମହାଶୟ, ଆପଣ ବୋଧହୁଏ ଭୁଲ କରୁଛନ୍ତି । ମୁଁ ଆପଣଙ୍କୁ ଆଗରୁ କେବେ ଦେଖୁଛି ବୋଲି ତ ମନେ ହେଉ ନାହିଁ ।'' କିନ୍ତୁ ମିଠା-ଦୋକାନୀ କହିଲା, '‘ନା ମହାରାଜ, ଆପଣଙ୍କୁ ମୁଁ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖୁଛି । ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ନିଜେ ମୋତେ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖାଦେଇ ଏହି ରେଳ ଷ୍ଟେସନରେ ଆପଣଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟ ସାମଗ୍ରୀ ଦେବା ଲାଗି ଆଦେଶ କଲେ । ମୁଁ ଏଠାକୁ ଆସି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଆପଣଙ୍କୁ ଚିହ୍ନି ପାରିଲି । ଏସବୁ ଖାଦ୍ୟ ସଦ୍ୟ ତିଆରି କରି ଆଣିଛି; ଦୟା କରି ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତୁ ।'' କୃତଜ୍ଞତାରେ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ ଆଖରୁ ଲୁହ ଝରି ଆସିଲା ଏବଂ ସେ ସେହି ମିଠା ଦୋକାନୀକୁ ବାରମ୍ବାର ଧନ୍ୟବାଦ ଜଣାଇଲେ । ଦୋକାନୀ କହିଲା, 'ଆଜ୍ଞା, ଏସବୁ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ରଜୀଙ୍କ ଇଛା' । ବ୍ୟବସାୟୀ ଏସବୁ ଦେଖ୍ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ ହୋଇଗଲା । ଶେଷରେ ନିଜର ଭୁଲ ବୁଝିପାରି ସେ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କ ପାଦତଳେ ପଡ଼ି କ୍ଷମା ମାଗିଲା ।

ମିରଟ୍ ଛାଡ଼ିବା ପରେ ସ୍ୱାମୀଜୀ ଏକାକୀ ଭ୍ରମଣ କରିବାର ନିଷ୍ପରି ନେଲେ । ତାଙ୍କୁ ଅନୁସରଣ କରିବାକୁ ସେ ତାଙ୍କର ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଭାଇମାନଙ୍କୁ ମନା କଲେ ଓ ବୀରମାନଙ୍କ ରାଜ୍ୟ ରାଜପୁତାନା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଯାତ୍ରା କଲେ । ଆଲ୍‌ୱର୍‌ରେ ଥିବାବେଳେ ରାଜା ମଙ୍ଗଳ ସିଂହଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ନାନାବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ହୋଇଥୁଲା । ଦିନେ ରାଜା କହିଲେ ଯେ, ସେ ମୂର୍ତି-ପୂଜାରେ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି ନାହିଁ; କାରଣ କାଠ, ପଥର ବା ଧାତୁକୁ ପୂଜା କରିବା ନିରର୍ଥକ । ଏହାର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଯାଇ ସ୍ଵାମୀଜୀ କାନ୍ଥରେ ଟଙ୍ଗା ହୋଇଥିବା ରାଜାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ତୈଳଚିତ୍ର ଆଣିବାକୁ କହିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ସେହି ତୈଳଚିତ୍ରଟିକୁ ହାତରେ ଧରି ରାଜାଙ୍କ ଦେୱାନଙ୍କୁ ତାହା ଉପରେ ଛେପ ପକାଇବାକୁ କହିଲେ । ଏଥିରେ ଦେୱାନ ଭୀତତ୍ରସ୍ତ ହୋଇ କହିଲେ, ‘‘ଆପଣ କଅଣ କହୁଛନ୍ତି ସ୍ଵାମୀଜୀ ! ଏହା ଆମ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରତିକୃତି । ମୁଁ ଏପରି କାମ କିପରି କରିବି ?'' ଏହାଶୁଣି ସ୍ଵାମୀଳୀ ରାଜାଙ୍କୁ କହିଲେ, "ଦେଖନ୍ତୁ ମହାରାଜ, ଯଦିଓ ଆପଣ ପ୍ରକୃତରେ ଏହି ପ୍ରତିକୃତିରେ ନାହାନ୍ତି, ତଥାପି ଆପଣଙ୍କର ବିଶ୍ବସ୍ତ ସେବକ ଏଥିରେ ଆପଣଙ୍କର ପ୍ରତିରୂପ ଦେଖୁଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରତିକୃତି ତ ଖଣ୍ଡିଏ କାଗଜ ମାତ୍ର; କିନ୍ତୁ ଆପଣଙ୍କର ସେବକ ଏହାକୁ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଓ ସମ୍ମାନ ଜଣାଉଛତି, କାରଣ ଏହାକୁ ଦେଖିଲେ ମହାମହିମ ଆପଣ ହିଁ ସେମାନଙ୍କର ମନେପଡ଼ନ୍ତି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଭକ୍ତମାନେ କୌଣସି ବିଗ୍ରହରେ ଭଗବାନଙ୍କୁ ହିଁ ପୂଜା କରନ୍ତି; ତଦ୍ୱାରା ସେମାନଙ୍କ ମନରେ ଭଗବାନଙ୍କର ଗୋଟିଏ ବିଶିଷ୍ଟ ରୂପର ସ୍ତୂରଣ ହୁଏ ଏବଂ ତାହା ସେମାନଙ୍କୁ ଏକାଗୁ ହେବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ବସ୍ତୁତଃ ସେମାନେ ଏକମାତ୍ର ଈଶ୍ୱରଙ୍କୁ ହିଁ ପୂଜା କରନ୍ତି, କୌଣସି ଧାତୁ ବା ପଥରକୁ ନୁହେଁ।'' ତାହା ଶୁଣି ରାଜା ହାତ ଯୋଡ଼ି କହିଲେ, ''ସ୍ୱାମୀଜୀ, ମୁଁ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୂର୍ତି-ପୂଜାର ଅର୍ଥ ବୁଝି ନ ଥୁଲି, ଆପଣ ମୋର ଆଷ୍ଟ୍ ଖୋଲି ଦେଲେ ।"ସ୍ଵାମୀଜୀ ସେଠାରୁ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ସ୍ଥାନକୁ ଯାଇଥିଲେ। ମାଉଣ୍ଟ୍‌ ଆବୁରେ ଖେଡ୍‌ଡି଼ ମହାରାଜାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ସାକ୍ଷାତ୍ ହେଲା । ସେଠାରୁ ତାଙ୍କ ସହିତ ସେ ଖେଡ଼ି ଯାତ୍ରା

କଲେ । ମହାରାଜା ସ୍ଵାମୀଳୀଙ୍କର ଭକ୍ତ ଓ ଶିଷ୍ୟ ପାଲଟିଗଲେ । ସେମାନେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ନାନା ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ମହାରାଜାଙ୍କୁ ବହୁତ ଭଲ ପାଇଥିଲେ ଏବଂ ଦୁହିଁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅପୂର୍ବ ସୌହାର୍ଯ୍ୟ ଗଢ଼ି ଉଠିଲା । ମହାରାଜା ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ନାନା ଭାବରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲେ ।ସ୍ଵାମୀଜୀ ପ୍ରଦ୍ରଜ୍ଯା ପାଇଁ ପୁନର୍ବାର ବ୍ୟଗ୍ର ହୋଇ ଉଠିଲେ । ସେ ଖେର୍‌ଡ଼ିରୁ ମୁମ୍ବାଇ ଗଲେ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ବହୁ ଅଞ୍ଚଳ ବୁଲିଲେ । କିଛି ଦିନ ପାଇଁ ସେ ମହୀଶୂର ମହାରାଜାଙ୍କର ଅତିଥି ହୋଇଥିଲେ । ମହାରାଜା ତାଙ୍କର ବନ୍ଧୁ ଓ ପ୍ରଶଂସକ ହୋଇଗଲେ । ମହାରାଜା ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ଆଗଭର ଥିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କର କଣ୍ଠସୁର ସେ ରେକର୍ଡିଂ କରିଥିଲେ ଓ ସେହି ରେଳର୍ତ୍ତି ରାଜପ୍ରାସାଦରେ ବହୁ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଥୁଲା I ସ୍ଵାମୀଜୀ ମହୀଶୂରରୁ ରାମେଶ୍ୱରମ୍ ଅଭିମୁଖରେ ଯାତ୍ରା କଲେ । ବାଟରେ ମଦୁରାଇଠାରେ ସେ ରାମନାଦର ରାଜାଙ୍କୁ ଭେଟିଲେ । ରାଜା ଅତି ସଜ୍ଜନ ଏବଂ କୁଶଳୀ ଶାସକ ଥିଲେ । ସେ ସ୍ବାମୀଜୀଙ୍କର ପ୍ରଶଂସକ ଓ ଶିଷ୍ୟ ହୋଇଗଲେ । ଭାରତର ଉନ୍ନତି ନିମନ୍ତେ କଅଣ କରିବା ଦରକାର ତାହା ସ୍ଵାମୀଜୀ ରାଜାଙ୍କୁ ବୁଝାଇ କହିଥିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ଏ ଦିଗରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବେ ବୋଲି ରାଜା ପ୍ରତିଶୃତି ଦେଲେ । ଏହାପରେ ସ୍ୱାମୀଜୀ ରାମେଶ୍ୱରମ୍ ଯାତ୍ରା କଲେ ।

ସେଠାରୁ ସେ ଭାରତର ଦକ୍ଷିଣ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଥିବା କନ୍ୟାକୁମାରୀକୁ ଗଲେ । ସେଠାରେ ସମୁଦ୍ରରେ ପହଁରି ଯାଇ ସେ ଭାରତର ଶେଷ ଶିଳାଖଣ୍ଡ ଉପରେ ବସିଲେ ଓ ନିଜ ମାତୃଭୂମିର କଥା ଚିନ୍ତା କଲେ । ସେତେବେଳକୁ ସେ ସାରା ଭାରତର ଉତ୍ତର-ଦକ୍ଷିଣ ଓ ପୂର୍ବ-ପଶ୍ଚିମ ବୁଲି ସାରିଥିଲେ । ଜନସାଧାରଣଙ୍କର ଉତ୍କଟ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ଓ ଦୁଃଖ ଏବଂ ଦୁଃସହ ଜୀବନ ଯାତ୍ରା ସେ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ କରିଥିଲେ । ସ୍ଵାମୀଳୀ ଏହା ମଧ୍ୟ ଦେଖିଥିଲେ ଯେ, ଭାରତର ସାଧାରଣ ଜନ‌ତା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦରିଦ୍ର ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅତୀବ ସଜ୍ଜନ, ନିରୀହ ଓ ଦରଦୀ । ସେମାନଙ୍କୁ କଠିନ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥୁଲା, କିନ୍ତୁ ତା ବଦଳରେ ସେମାନେ ଯାହା ପାଉଥିଲେ ତାହା ଅତି ସାମାନ୍ୟ । ଲୋକମାନଙ୍କର ଦୁଃଖ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ସ୍ଵାମୀଳୀଙ୍କୁ ଗଭୀର ଭାବରେ ବିଚଳିତ କଲା, ଏବଂ ସେମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ସେ ଅଧୁର ହୋଇ ଉଠିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଭଳି ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ଗୃହତ୍ୟାଗୀ ସନ୍ୟାସୀ କଅଣ ବା କରିପାରିବ ? ସେ ବହୁ ରାଜା, ଧନୀ ଏବଂ ଶିକ୍ଷିତ ଲୋକଙ୍କୁ, ଏପରିକି ଯୁବଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ସହାୟ ହେବାକୁ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ସନ୍ୟାସୀ ଓ ଲୋକ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ ଶ୍ରଦ୍ଧାସମ୍ମାନ ଜଣାଇଲେ; କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଭାବଧାରାକୁ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କଲେ ନାହିଁ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ହତୋତ୍ସାହ ହୋଇପଡ଼ିଲେ ଏବଂ ଦେଶବାସୀଙ୍କର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ବିକଳ୍ପ ପନ୍ଥା ଚିନ୍ତା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ଥିଲେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଅନୁଗାମୀ ଏବଂ ସେ ସଦାସର୍ବଦା ତାଙ୍କ ଗୁରୁଦେବଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ଅନୁଯାୟୀ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟିତ ଥିଲେ । ସେ ଆମେରିକା ଯାଇ ସେଠାରେ ବିଶ୍ଵଧର୍ମମହାସଭାରେ ଯୋଗ ଦେବା ଯେ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଇଛା ତାହା ସେ ଅନୁଭବ କଲେ । କିନ୍ତୁ ଆମେରିକା ଭଳି ଅଜଣା ସୁଦୂର ଦେଶକୁ ଯିବା ଏତେ ସହଜ ନ ଥିଲା । ତଥାପି ସେ ଅନୁଭବ କଲେ ଯେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟରୁ ହିଁ ସେ ତାଙ୍କର ଦେଶବାସୀଙ୍କୁ ବେଶୀ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବେ । ତେଣୁ ସେ ଈଶ୍ୱରୀୟ ଇଚ୍ଛାକୁ ସ୍ଵୀକାର କରି ଆମେରିକା ଯାତ୍ରାର ନିଷ୍ପତି ନେଲେ । କନ୍ୟାକୁମାରୀର ଶିଳାଖଣ୍ଡ ଉପରେ ବସି ସେ ଏହା ହିଁ ସଂକଳ୍ପ କରିଥିଲେ । ସେଠାରୁ ସ୍ଵାମୀଜୀ ମାନ୍ଦ୍ରାଜ ଗଲେ । ସେଠାରେ ବହୁ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଉତ୍ସାହୀ ଯୁବକ ତାଙ୍କର ଅନୁଗାମୀ ହେଲେ । ବିଭିନ୍ନ ଗୋଷ୍ଠୀର ଲୋକଙ୍କୁ ସେ ପ୍ରବଚନ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ଅନେକ ବିଶିଷ୍ଟ ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ତାଙ୍କର ଆମେରିକା ଯିବା ବିଷୟରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସୂଚନା ଦେଲେ । ତାଙ୍କର ତରୁଣ ଶିଷ୍ୟଗଣ ଏଥିରେ ମାତି ଉଠିଲେ ଏବଂ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କର ଯାତ୍ରା ପାଇଁ ପ୍ରୟୋଜନ ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହରେ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ । ସେ ସମୟରେ ଖେଡ଼ିର ମହାରାଜା ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ରାଜଧାନୀକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରି ନେଇଗଲେ । ମହାରାଜା ସ୍ଵାମୀଳୀଙ୍କର ଆମେରିକା ଯାତ୍ରା ପାଇଁ ନାହାଳରେ କାନାଡ଼ାପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୋଟିଏ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀ ଟିକେଟ କିଣିଦେଲେ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଜିନିଷ ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ଦେଲେ । ନିଜର ନାମ ‘ବିବେକାନନ୍ଦ’ ରଖୁବା ପାଇଁ ଏହି ମହାରାଜା

ହିଁ ସ୍ଵାମୀଜୀଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ସ୍ଵାମୀଜୀ ଏହି ନାମକୁ ସ୍ଵୀକାର କଲେ ଓ ଶେଷପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ‘ସ୍ୱାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ" ନାମରେ ହିଁ ସେ ସର୍ବତ୍ର ପରିଚିତ ହୋଇଥିଲେ ।

ନରେନ୍ଦ୍ରନାଥରୁ ସ୍ୱାମୀ-ବିବେକାନନ୍ଦ