ଆମ ଓଡ଼ିଶା ଭାରି ସୁନ୍ଦର ତାର ଐତିହ୍ୟ ଓ ପରମ୍ପରା,ସବୁ ଜିଲ୍ଲାର କିଛି କିଛି ନେଇ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହୋଇଥାଏ,ଆଉ ଏସବୁକୁ ନେଇ ଆମ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରସିଦ୍ଧ,କଳା ସଂସ୍କୃତି ଐତିହ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ଓ ଚଳଣି ସବୁ ସୁନ୍ଦର ଓ ସବୁ ନିଆରା,ସେମିତି ଆଲୋଚନା କରିବା ଆମ ଓଡିଶା ଓ ଭାରତ ର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ନୃତ୍ୟଗୁରୁ କେଳୁଚରଣ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ବିଷୟରେ ଜାଣିବା ତାଙ୍କୁ କିଛି ପାଖରୁ ।

ଓଡ଼ିଶା ନାଁରୁ ଉଧୁର୍ତ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟ ।ଓଡିଶାରେ ଓଡିଶୀ ଓ ଲୋକନୃତ୍ୟକୁ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆଣିବାରେ ଗୁରୁ କେଳୁଚରଣ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଅବଦାନ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ।

ଜାନୁଆରୀ ୮ ୧୯୨୬ ମସିହାରେ ପୁରୀ ଜିଲ୍ଲାର ରଘୂରାଜପୁରର ଏକ ଶିଳ୍ପୀ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ କେଳୁଚରଣ ମହାପାତ୍ର ।ପିତା ଚିନ୍ତାମଣୀ ମହାପାତ୍ର ଜଣେ ଚିତ୍ରକର ଓ ମର୍ଦଳ ବାଦକ ଥିଲେ।ତାଙ୍କ ଗ୍ରାମରେ ସବୁବେଳେ ଯାତ୍ରା ଓ ସଂକୀର୍ତ୍ତନ ପରିବେଷଣ ହେଉଥିଲା ଯାହା କେଳୁଚରଣଙ୍କୁ ଉପରେ ବିଶେଷ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା ।

ତାଙ୍କ ଗ୍ରାମର ବଳଭଦ୍ର ସାହୁଙ୍କ ଆଖଡ଼ାକୁ କେଳୁଚରଣ ବରାବର ଯାଉଥିଲେ ଓ ସେଠାରେ ଶିଖାଯାଉଥିବା ଗୋଟିପୁଅ ନୃତ୍ୟ ପ୍ରତି ବେଶ ଆକର୍ଷିତ ହେଉଥିଲେ,ହେଲେ ଏହା ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କୁ ପସନ୍ଦ ନଥିବା ବେଳେ ତାଙ୍କ ପିତା କେଳୁଚରଣଙ୍କୁ ଏସବୁରୁ ନିବୃତ ରଖିବା ପାଇଁ ପୁରୀର ମୋହନ ସୁନ୍ଦର ଦେବ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କ "କୁଞ୍ଜ ବିହାରୀ ରାମଲୀଳା" ଦଳରେ ଛାଡ଼ିଥିଲେ।

ସେଠାରେ କେଳୁଚରଣ ନୃତ୍ୟ,ସଙ୍ଗୀତ ଅଭିନୟ ସହିତ ମଞ୍ଚସଜ୍ଜା,ମେକ୍ଅପ୍ ଓ ନୃତ୍ୟ ସଂଯୋଜନା ଆଦି ଶିକ୍ଷା ଲାଭ କରିଥିଲେ ।ସେ ଗାଁ ଗାଁ ବୁଲି କୃଷ୍ଣଲୀଳା ଓ ପୁରାଣର ରଚନା ଅନ୍ୟ ଉପାଖ୍ୟାନ ନୃତ୍ୟ ସଙ୍ଗୀତ ମାଧ୍ୟମରେ ପରିବେଷଣ କରୁଥିଲେ ।ବନମାଳୀ,ଗୋପାଳକୃଷ୍ଣ ଓ ଜୟଦେବ ଆଦିଙ୍କ ରଚନାରୁ "ବାଲ୍ୟଲୀଳା", "ମାନଭଞ୍ଜନ", "ରାଧା ପ୍ରେମାମୃତ" ଆଦି ବିଷୟ ନୃତ୍ୟ ମାଧ୍ୟମରେ ପରିବେଷଣ କରାଯାଉଥିଲା।ଗୁରୁ ଅଗାଧୁ ମହାରଣାଙ୍କଠାରୁ ମୃଦଙ୍ଗ ଓ କ୍ଷେତ୍ରମୋହନ କରଙ୍କଠାରୁ ତବଲା ବଜେଇବା ଶିଖିଥିଲେ ।

ଗୁରୁ-ଶିଷ୍ୟ ପରମ୍ପରାରେ ସମୃଦ୍ଧ ଏହି ଦଳରେ ଶିକ୍ଷାଗ୍ରହଣ ସହିତ କେଳୁଚରଣ ଗୁରୁଙ୍କ ପାଇଁ ରୋଷେଇ,ବାସନ ମଜା ଭଳି ସେବା ମଧ୍ୟ କରୁଥିଲେ। ମୋହନ ସୁନ୍ଦର ଦେବଙ୍କ ପ୍ରଭାବ କେଳୁଚରଣଙ୍କ ଉପରେ ଗଭୀର ଭାବରେ ପଡିଥିଲା।

ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଯେତେବେଳେ କେଳୁଚରଣ ନିଜେ ଗୁରୁ ସାଜିଥିଲେ ସେହି ଗୁରୁଶିଷ୍ୟ ପରମ୍ପରାକୁ ଆଦରୀ ଥିଲେ ଓ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିଜ ସନ୍ତାନ ଭାବେ ମନେ କରୁଥିଲେ ।

ପିତାଙ୍କ ନିଧନ ପରେ କେଳୁଚରଣଙ୍କୁ ରାସ ଲିଳା ଦଳ ଛାଡି ଗାଁକୁ ଫେରିବାକୁ ପଡିଥିଲା ଜୀବିକା ନିର୍ବାହ ପାଇଁ ସେ ଏକ ପାନ ବରଜରେ ମୂଲିଆ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ।ହେଲେ ତାଙ୍କ କଳାକାର ମନ ଏ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଦ୍ରୋହ କରିଥିଲା ଯାହା ପାଇଁ ଗାଁ କୁ ଛାଡି କଟକ ଚାଲି ଆସିଥିଲେ ଓ କଟକରେ ସେ କବିଚନ୍ଦ୍ର କାଳୀଚରଣ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ଥିଏଟର୍ସରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ।ଏଠାରେ ସେ ମଞ୍ଚ ସଜ୍ୟା ଓ ମର୍ଦଳ ବାଦନ ଆଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ ଯାହା ପାଇଁ ସେ ସାତ ଟଙ୍କା ବେତନ ପାଉଥିଲେ ଏଠାରେ ଗୁରୁ ପଙ୍କଜ ଚରଣ ଦାସଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ତାଙ୍କ ନୃତ୍ୟ ପ୍ରତିଭାରେ ବିକାଶ ଘଟିଥିଲା ।

ପଙ୍କଜ ଚରଣଙ୍କ ସଂଯୋଜନାରେ ନୃତ୍ୟ ନାଟିକା "ଦେବୀ ଭସ୍ମାସୁର"ରେ 'ନଟରାଜ' ଭୂମିକାରେ କେଳୁଚରଣ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସିଲେ ଏଥିରେ 'ମୋହିନୀ' ଭୂମିକାରେ ଅଭିନୟ କରିଥିଲେ ଲକ୍ଷ୍ମୀପ୍ରିୟା ଏଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା କେଳୁଚରଣ ଲକ୍ଷ୍ମୀପ୍ରିୟାଙ୍କ ଯୁଗଳବନ୍ଦୀ ଯାହା ତାଙ୍କ ବିବାହ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜାରି ରହିଥିଲା ।

କେଳୁଚରଣ 'ଅର୍ଣ୍ଣପୁର୍ଣା ବି' ଦଳରେ ଥିବା ବେଳେ ଅନେକେ ଗୁରୁଙ୍କ ସହ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିଲେ ଏବଂ ସେ ମାଦଳ,ନୃତ୍ୟ,ବ୍ୟାକରଣ ଏସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନିଜକୁ ପାରଙ୍ଗମ କରିଥିଲେ।

କେଳୁଚରଣ ଅଠେଇଶି ବର୍ଷ ବୟସରେ ସେ ଲକ୍ଷ୍ମୀପ୍ରିୟାଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ବିବାହ ପରେ ଦୁହେଁ ପୁରୀର ମାହାରୀ ଓ ଗୋଟିପୁଅ ନୃତ୍ୟ ଉପରେ ଗବେଷଣା କରି ନିଜର ସୁନ୍ଦର ପରିଚୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ ।

"କେଳୁଚରଣଙ୍କ ଭାଷାରେ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟ ମାହାରୀର ଭାବ ଓ ଗୋଟିପୁଅର ଅଙ୍ଗଭଙ୍ଗୀକୁ ନିଜର କରିଛି" ।

୧୯୫୩ମସିହାରେ ସେ କଟକର କଳା ବିକାଶ କେନ୍ଦ୍ରରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ସେତେବେଳ ଯାଏଁ କଳା ବିକାଶ କେନ୍ଦ୍ରର ପାଠ୍ୟକ୍ରମରେ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟର ସ୍ଥାନ ପାଇ ନଥାଏ ଯାହା କେଳୁଚରଣ ସ୍ଥାପନା କରିଥିଲେ କଳା ବିକାଶ କେନ୍ଦ୍ରରେ ସେ ପନ୍ଦର ବର୍ଷକାଳ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରି ବହୁ ସଂଖ୍ୟକ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ସୃଷ୍ଟି କରିପାରିଥିଲେ ।ପରେ ସେ ସଂଯୁକ୍ତା ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ମିନତି ମିଶ୍ର, ପ୍ରିୟମ୍ବଦା ମହାନ୍ତି ଆଦିଙ୍କ ପରି ଆଜି ର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ନୃତ୍ୟଶିଳ୍ପୀ ମାନଙ୍କୁ ଛାତ୍ରୀ ରୂପେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରିଥିଲେ ।ବିଭିନ୍ନ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଓ ବିଶ୍ୱ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ମଧ୍ୟ ନୃତ୍ୟ ଶିକ୍ଷାଦାନ କରୁଥିଲେ।

ପଞ୍ଚପୁଷ୍ପା, କୃଷ୍ଣ ଗାଥା, ଗୀତ ଗୋବିନ୍ଦ, ଉର୍ବଶୀ,କୃଷ୍ଣ ଲୀଳା,ସାକ୍ଷୀଗୋପାଳ, କୋଣାର୍କ ଆଦି କେଳୁଚରଣଙ୍କ ସଂଯୋଜନା ଥିଲା ।

କଳାବିକାଶ କେନ୍ଦ୍ରର ସହଯୋଗରେ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିରରେ ଖୋଦେଇ ହୋଇଥିବା ନର୍ତ୍ତକନର୍ତ୍ତକୀ ମାନଙ୍କର ମୁଦ୍ରା ଉପରେ ଗବେଷଣା କରି ନିଜ ନୃତ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଆୟତ୍ତ କରିଥିଲେ ।

ଆଦି ଦଶକ ବେଳକୁ କେଳୁଚରଣ କଳା ବିକାଶ କେନ୍ଦ୍ର ଛାଡି ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଦେବା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଯଥା :-

ଦିଲ୍ଲୀର ଗନ୍ଧର୍ବ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ,

ମୁମ୍ବାଇର ନେସନାଲ ସେଣ୍ଟର ଫର ପର୍ଫର୍ମିଂ ଆର୍ଟସ୍,

କଲିକତା ର ପଦାତିକ ନୃତ୍ୟ କେନ୍ଦ୍ର ଅନ୍ୟତମ ଥିଲା ।

ସମୟ କ୍ରମେ ଗୁରୁ କେଳୁରଣଙ୍କ ଲୋକପ୍ରିୟତା ଓ ଶିଷ୍ୟା ମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ବଢି ଚାଲିଥିଲା, ଅନ୍ୟ ବିଦେଶୀ ଶିଷ୍ୟମାନେ କଟକ ଆସି କେଳୁଚରଣଙ୍କ ଘରେ ରହି ନୃତ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ ।

ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ ସହ ଜାପାନ,ଜର୍ମାନୀ, ଋଷିଆ, ଫ୍ରାନ୍ସ ଆଦି ସ୍ଥାନରେ ସେ ନୃତ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରୁଥିଲେ।

ସେ ନିଜ କାର୍ଯ୍ୟରତ ସମୟ ଭିତରେ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟ ଉପରେ ଅନେକ ଗବେଷଣା କରି ପରପିଢି ପାଇଁ ସଂରକ୍ଷିତ କରି ରଖିଛନ୍ତି ।ଓଡ଼ିଶୀ ଗବେଷଣା କେନ୍ଦ୍ରକୁ ତାଙ୍କରି ନାମରେ ନାମିତ କରାଯାଇଛି ।

୧୯୫୫ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶୀ ଗବେଷଣା କେନ୍ଦ୍ର ଛାଡିବା ପରେ ସେ ନିଜସ୍ଵ ଅନୁଷ୍ଠାନ "ସୃଜନ"ର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ ।

୨୦୦୪ ମସିହା ଅପ୍ରେଲ ୭ ତାରିଖରେ କେଳୁଚରଣ ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ।

କେଳୁଚରଣ ଓଡ଼ିଶୀ ପ୍ରତି ଅବଦାନ ଅନନ୍ୟ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଥମ ଓଡ଼ିଆ ଯିଏ ପଦ୍ମ ବିଭୂଷଣ ପୁରସ୍କାର ସମ୍ମାନରେ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଥିଲେ।

୧୯୩୫ ମସିହାରୁ ୨୦୦୪ ନିଜର ଶେଷ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ନିଜର କଳା ସହ ସେ ଜଡ଼ିତ ଥିଲେ।

୧୯୭୨ମସିହାରେ ପଦ୍ମଶ୍ରୀ ସମ୍ମାନ ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଏକାଡେମୀ ସମ୍ମାନ, ୨୦୦୦ମସିହାରେ ପଦ୍ମଭୂଷଣ ଓ ୧୯୮୭ମସିହାରେ କାଳିଦାସ ସମ୍ମାନ ପରି ଅନେକ ସମ୍ମାନରେ ସମ୍ମାନିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଓଡ଼ିଶୀ ନୃତ୍ୟ ର ପୁନରୁତ୍ଥାନ ଓ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ମାନ୍ୟତା ପ୍ରଦାନ କରାଇବାରେ କେଳୁଚରଣଙ୍କର ପ୍ରମୂଖ ଭୂମିକା ରହିଥିଲା,ପ୍ରାୟ ୨୦୦ଏକକ ପ୍ରଦର୍ଶନ ଓ ୫୦ ଟି ନୃତ୍ୟ ନାଟିକା ସଂଯୋଜନ କରିଛନ୍ତି ।

କେଳୁଚରଣ ମହାପାତ୍ର(Kelucharan Mohapatra)

ଓଡିଶା ର ଗର୍ବ ଗୁରୁ କେଳୁଚରଣ