ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର ବା ସୋନପୁର ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ଜିଲ୍ଲା । ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁରକୁ ସୁନା ବା ସୁବର୍ଣ୍ଣର ଭୂମି ମଧ୍ୟ କୁହା ଯାଇଥାଏ । ଏହାର ଭୂମି ତଳୁ ପ୍ରବଳ ମାତ୍ରାରେ ତମ୍ବା ତଥା ରୂପା ମୁଦ୍ରା ଉଦ୍ଧାର କରା ଯାଇଛି । ଐତିହାସିକ ପ୍ରାଚୀନ ମହାକାବ୍ୟ କୋଶଳାନନ୍ଦରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁରର ବର୍ଣ୍ଣନା ନିହାତି ଭାବେ ପ୍ରଶଂସାଯୋଗ୍ୟ । ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ରଚନା କରା ଯାଇଥିବା ଏହି କାବ୍ୟର ପ୍ରଣେତା ଗଙ୍ଗାଧର ମିଶ୍ର । ସମ୍ବଲପୁର ଚୌହାନ ବଂଶୀୟ ନରପତି ବଳିୟାର ଦେବଙ୍କ ସେ ସଭା ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ। ସେ କୋଶଳ ରାଜ୍ୟକୁ ଏକ ହସ୍ତୀ ଏବଂ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁରକୁ ସେହି ହସ୍ତିର ସମ୍ମୁଖପାଦ ରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଲେଖିଛନ୍ତି -

"ତତଃ ସ୍ବର୍ଣ୍ଣପୁର ପାଦୌ ପୂର୍ଣ୍ଣକାମୀ ମନୋରଥୈ

ସାକ୍ଷାବ୍ଦାରାଣସୀ ଯୁକ୍ତଂ ପରିତଃ ସନ୍ଦବୈଃ ଶିବେଃ"

ଅର୍ଥାତ ନିଜ କାବ୍ୟରେ ସେ ଏହାକୁ ଭାରତର ଦ୍ବିତୀୟ ବାରାଣାସୀ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।

ଏହି ମାଟିରେ ଜଣେ ରାଣୀ ଶାସନ କରୁଥିଲେ ଯେ ଥିଲେ କଦମ୍ବବଂଶର ରାଣୀ। ତାଙ୍କ ନାମ ଥିଲା ବିଜୟା ଦେବୀ। ସେ ଥିଲେ ରଣଭଞ୍ଜଙ୍କ ପତ୍ନୀ ଏବଂ ଭଞ୍ଜବଂଶୀ ପରମବୈଷ୍ଣବ ପରମଭଟ୍ଟାରକ ଶତ୍ରୁଭଞ୍ଜଙ୍କ ପୁତ୍ରବଧୂ । ଶିବ ଉପାସିକା ହେଇଥିବାରୁ ସେ ମହାନଦୀ ତଟସ୍ଥ ବହିରାବେଡ଼ାଠାରେ ବିଜୟେଶ୍ଵର ଶିବଙ୍କ ଏକ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ।

ସମ୍ବଳ ଦେଶର ରାଜା ବ୍ରଜଯାନ ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଇନ୍ଦ୍ରଭୂତିଙ୍କ ଭଉଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କକରାଙ୍କ ସାଧନାର ପୀଠ ଥିଲା ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର। ସେ ଥିଲେ ଉଡ୍ଡୀୟାନ ଅନ୍ତର୍ଗତ ଲଙ୍କାର ରାଜବଧୂ। ପ୍ରଥମେ ଭ୍ରାତାଙ୍କ ବ୍ରଜଯାନ ଧର୍ମରେ ଦୀକ୍ଷିତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ପରେ ସେହି ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ସହଜଯାନର ପ୍ରବର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲେ। ଏହି ସହଜଯାନ ତତ୍କାଳୀନ କଳିଙ୍ଗ, କୋଶଳ, ଉତ୍କଳ ସୀମା ଅତିକ୍ରମ କରି ନେପାଳ, ତିବ୍ଦତ, ମଙ୍ଗୋଲିଆ, ସିକ୍କିମ, ଶ୍ରୀଲଙ୍କା ଆଦି ସ୍ଥାନରେ ଆଦୃତ ଲାଭ କରିଥିଲା। ବର୍ତ୍ତମାନର ସହଜଯାନ ରୂପାନ୍ତର ଦେହ ମାଧ୍ୟମରେ ଦେହାତୀତର ପ୍ରବୃତ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ ନିବୃତ୍ତିର ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ମଧ୍ୟରେ ଅତୀନ୍ଦ୍ରିୟର ଉପଲବ୍ଧି ଥିଲା ସହଜଯାନର ମୂଳତତ୍ତ୍ଵ ।

ଅନ୍ୟ ଜଣେ ମହାରାଣୀ ଯେ ଏଠି ଶାସନ କରୁଥିଲେ ସେ ଥିଲେ ମହାରାଣୀ ବାସଟ୍ଟା । ସୋମବଂଶୀ ମହାରାଜା ହର୍ଷଗୁପ୍ତ ଅକାଳରେ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରିଥିବାରୁ, ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ବାଳାର୍ଜୁନ ନାବାଳକ ଥିବାରୁ, ତାଙ୍କ ବିଧବା ରାଣୀ ବାସଟ୍ଟା ଶାସନ ଦାୟିତ୍ଵ ତୁଲାଉଥିଲେ। ଭାବାନ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ନରସିଂହଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଗଭୀର ଭକ୍ତି ଥିଲା ଓ କୋଶଳରେ ସେ ବହୁ ବିଷ୍ଣୁ ମନ୍ଦିର ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ। ଆଧୁନିକ ବଲାଙ୍ଗୀର ଜିଲ୍ଲାର ସଇଁତଳା ଗ୍ରାମର ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ବିଷ୍ଣୁ ମନ୍ଦିର ଯେଉଁ ଭଗ୍ନାବଶେଷ ମିଳୁଛି, ତହିଁରୁ ଜଣାଯାଏ ସମ୍ଭବତଃ ତାହା ବାସଟ୍ଟାଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା।

କେଶରୀ ମାତା କଳାବତୀ ଦେବୀ ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ ଭୁବନେଶ୍ଵରର ବ୍ରହ୍ମେଶ୍ଵର ମନ୍ଦିର । ଯଯାତୀଙ୍କ ସମୟରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁରର ଅଧିଷ୍ଟାତ୍ରୀ ଦେବୀ ଥିଲେ ଭଗବତୀ ପଞ୍ଚାଶ୍ଵରୀ ଭଦ୍ରମ୍ବିକା। ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ନରପତି ସୋମେଶ୍ଵର ଦେବା ପରମମାହେଶ୍ଵର ପରମଭଟ୍ଟାରକ ସୋମକୁଳ କମଲା କଲିକା ବିକାଶ ଭାସ୍କର ଉପାଧି ସହିତ ଲଙ୍କାଧିପତି ବିରୁଦ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ। ଏବେ ବି ମହାନଦୀ ଓ ତେଲ ନଦୀର ସଙ୍ଗମସ୍ଥଳରେ ବିରାଜିତ ଲଙ୍କେଶ୍ଵରୀ ଦେବୀ। ସେଠାରେ ଆଉ ଏକ ନଦୀ ସଞ୍ଜିଜିତ ହେଉଥିଲା ଯାହାକି ଆଜି ଲୁପ୍ତ । ସେହି ନଦୀ ନାମ ହେଉଛି କର୍ପୁର ନଈ। ଏହି ତିନି ନଦୀର ସଙ୍ଗମକୁ ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରୟାଗ କୁହାଯାଉଥିଲା।

ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର ଜିଲ୍ଲା ୧୯୯୩ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୧ ତାରିଖରେ ଗଠନ ହେଇଥିଲା । ତା ପୂର୍ବରୁ ଏହା ବଲାଙ୍ଗିର ସହ ମିଶି ରହିଥିଲା । ଏହାର ଉତ୍ତରରେ ସମ୍ବଲପୁର ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଓ ଦକ୍ଷିଣ-ପୂର୍ବରେ ବୌଦ୍ଧ ଓ ପଶ୍ଚିମରେ ବଲାଙ୍ଗିର ଜିଲ୍ଲା ଅବସ୍ଥିତ । ସୋମବଂଶୀ ରାଜାମାନଙ୍କ ଶାସନ କାଳରୁ "ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର" ନାମଟି ଆସିଥିବା ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ସୋନପୁର ଏହାର ସାଂସ୍କୃତିକ ବିଭବ, କଳା, ସୋନପୁରର ତନ୍ତବୁଣା ଲୁଗା, କାରିଗରୀ, ହାତତିଆରି କଳାକୃତି, ପିତଳ ଓ ଟେରାକୋଟା କାମ ଓ ତରଭାର ଫିଲିଗିରି କାମ, ଉଲୁଣ୍ଡାର ପଥର ଖୋଦେଇ ଓ ଡୁଙ୍ଗୁରିପାଲିର ଧାନରେ ତିଆରି ହାତକାମ ପାଇଁ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ।

ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର ରାଜା ବୀରମିତ୍ରୋଦୟ ସିଂହଦେଓ ଜଳକଷ୍ଟ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ବନ୍ଧ ବାନ୍ଧି ମହାନଦୀକୁ ନଗରୀ ସହ ସଂଯୋଗ କରିଥିଲେ । ସେ ତତକାଳୀନ କଲିକତା ବିଶ୍ବ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଓଡ଼ିଆ ଚେୟାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲେ । ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁରର ସୁବର୍ଣ୍ଣମେରୁ ମନ୍ଦିରର ଏକ ପାର୍ଶ୍ବରେ ରାଜାଙ୍କର କ୍ଷୁଦ୍ର ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁରର ଅଧିଷ୍ଟାତ୍ରୀ ଦେବୀ ହେଉଛନ୍ତି ମା ସୁରେଶ୍ବରୀ । ସୁରେଶ୍ବରୀ ଦେବୀଙ୍କ ମୁଖ ଉତ୍ତରକୁ ବିରାଜିତ । ମାଆଙ୍କ ପାର୍ଶ୍ବରେ ଦଶ ମହାବିଦ୍ୟା । କୁହାଯାଏ, ଲଙ୍କେଶ୍ବର ଜଳରେ, ସୁରେଶ୍ବରୀ ସ୍ଥଳରେ, ସମ୍ଭେଶ୍ବରୀ ଶାସ୍ତ୍ର ଓ ସ୍ମୃତିରେ ଥାଇ ଅଭୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଛନ୍ତି ।

କବି ପ୍ରତାପ ରାଯଙ୍କ ରଚିତ ଓ ଗୋପୀନାଥ ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ସମ୍ପାଦିତ ଶଶିଶେଣା କାବ୍ୟର ନାୟକ ଅହିମାଣିକ୍ୟ ଓ ଶଶିଶେଣାଙ୍କ ଅମର କାହାଣୀ କୁ ନେଇ ଗଢି ଉଠିଛି ସେଠାରେ ଏକ ମନ୍ଦିର। ପଞ୍ଚରଥ ନାମକ ଏ ମନ୍ଦିର ସହ ଯୋଡି ହେଇ ରହିଛି ଜଣେ ରାଜକନ୍ୟା ଓ ମନ୍ତ୍ରୀପୁତ୍ରଙ୍କ ପ୍ରେମ କାହାଣୀ। ପ୍ରେମକୁ ନେଇ ମନ୍ଦିର ଗଢାଯିବାରେ ଓଡିଶାର ଏହା ପ୍ରଥମ ମନ୍ଦିର କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକରି ହେବ ନାହି.।

ବାହ୍ୟଶତ୍ରୁଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ପାତାଳୀ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ରଖା ଯାଇଥିଲା, ଯାହାକୁ କାଟି ସମଲେଇ ବୋଲି କୁହନ୍ତି। ଶହ ଶହ ବର୍ଷ ଧରି ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ପାତାଳୀ ଶ୍ରାକ୍ଷେତ୍ରରେ ରହିଥିଲେ । ଏହା ପାଖେ ରହିଛି ସନ୍ଥକବି ଭୀମଭୋଇଙ୍କ ସମାଧି ସ୍ଥଳ ।

ଓଡ଼ିଶାର ରାଜନୈତିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ମାନଚିତ୍ରରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର ଐତିହାସିକ ଯୁଗରୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି । ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର ଜିଲ୍ଲାର ଆୟତନ ପ୍ରାୟ ୨,୨୮୪.୪ ବର୍ଗ କିମି ହେବ । ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ନଦୀ କହିଲେ, ମହାନଦୀ, ଅଙ୍ଗ, ତେଲ, ଶୁକତେଲ । ସୁବର୍ଣ୍ଣମେରୁ ମନ୍ଦିରର ନାମ ଅନୁସାରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର ହେବା କଥା କେତେକ ମତ ଦେଇଥାନ୍ତି।

ସୁବର୍ଣ୍ଣପୁର - ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ଵର୍ଣ୍ଣ ପୁର

ଓଡ଼ିଶାର ସୋନପୁର ଜିଲ୍ଲାକୁ ନେଇ ଏକ ବିଶେଷ ଉପସ୍ଥାପନା ଆପଣ ମାନଙ୍କ ପାଇଁ ।