ଫାଲଗୁନ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀକୁ ପାପନାଶିନୀ ଏକାଦଶୀ ବା ଆମଳକୀ ( ଅଅଁଳା ) ଏକାଦଶୀ ଭାବେ ପାଳନ କରାଯାଏ । ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅଅଁଳା ବୃକ୍ଷକୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୋଲି କୁହାଯାଇଛି ।

ପୌରାଣିକ ମତେ ସୃଷ୍ଟି ରଚନା ପାଇଁ ବିଷ୍ଣୁ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କୁ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲେ, ସେହି ସମୟରେ ଅଅଁଳା ବୃକ୍ଷର ଜନ୍ମ । ସ୍ୱୟଂ ବିଷ୍ଣୁ ଅଅଁଳା ବୃକ୍ଷକୁ ଆଦିବୃକ୍ଷ ରୂପେରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରିଥିଲେ । ଅଅଁଳାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଂଶରେ ଭଗବାନ୍ ବିରାଜମାନ ବୋଲି ହିନ୍ଦୁମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି । ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପ୍ରସନ୍ନତା ଏବଂ ମୋକ୍ଷର କାମନା ଲାଗି ଅଅଁଳା ଏକାଦଶୀ ଦିନ ଭକ୍ତ ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରି ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପ୍ରତିମାକୁ ଧ୍ୟାନ କରି ସଂକଳ୍ପ ନେଇ ଏକାଦଶୀ ବ୍ରତ ରଖିଥାନ୍ତି । ଭଗବାନଙ୍କ ପୂଜା ପରେ ଅଅଁଳା ବୃକ୍ଷ ପୂଜା କରିବା ଉଚିତ ।

ଏହିଦିନ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଷଷ୍ଠ ଅବତାର ପର୍ଶୁରାମଙ୍କ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରି ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବେ ପୂଜା କରାଯାଏ । ଦ୍ୱାଦଶୀ ଦିନରେ ଏକାଦଶୀ ବ୍ରତ ଉଦ୍‌ଯାପନ କରି ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ପର୍ଶୁରାମ ମୂର୍ତ୍ତି ଭେଟି ଦିଆଯାଏ ।

ଭଗବାନ କହିଛନ୍ତି – ଯେଉଁ ପ୍ରାଣୀ ସ୍ୱର୍ଗ ଏବଂ ମୋକ୍ଷ ପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ କାମନା କରୁଛନ୍ତି ସେମାନେ ଫାଲଗୁନ ଶୁକ୍ଳ ପକ୍ଷରେ ଏକାଦଶୀ ବ୍ରତ କରିବା ଉଚିତ୍ ।

ll ଶ୍ରୀଏକାଦଶୀ ବ୍ରତ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ll :-

ଯୁଧିଷ୍ଠିର କହିଲେ – ହେ କୃଷ୍ଣ ! ଶୁଭଫଳ ପ୍ରଦାୟକ ବିଜୟା ଏକାଦଶୀର ମହାତ୍ମ୍ୟ ଶ୍ରବଣ କଲି । ସମ୍ପ୍ରତି ଫାଲଗୁନ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ଏକାଦଶୀ ଯେଉଁ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ ତାହା ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତୁ ।

ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କହିଲେ – ହେ ମହାଭାଗ ଯୁଧିଷ୍ଠିର ! ମାନ୍ଦାତାଙ୍କ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତରରେ ମହାତ୍ମା ବଶିଷ୍ଠ ଏହି ଏକାଦଶୀ କଥା କହିଥିଲେ । ଏହାର ନାମ ଆମଳକୀ ଏକାଦଶୀ । ଏହି ଏକାଦଶୀର ପୁଣ୍ୟଜନକ ବ୍ରତ ବିଷ୍ଣୁଲୋକ ପ୍ରଦାନକାରୀ ବୋଲି ବିଶେଷ ଭାବରେ କଥିତ ହୋଇଅଛି । ଏହି ଦିନ ଆମଳକୀ ବୃକ୍ଷ ( ଅଁଳାଗଛ ) ତଳେ ରାତ୍ରି ଜାଗରଣ କଲେ ସହସ୍ର ଗୋଦାନର ଫଳ ଲାଭ ହୁଏ ।

ମାନ୍ଧାତାଙ୍କ କୌତୁହଳ ନିବାରଣ ନିମିତ୍ତ ବଶିଷ୍ଠ କହିଲେ – ହେ ମହାଭାଗ ! ଯେଉଁ ପ୍ରକାରେ ଏହି ସର୍ବପାପ ବିନାଶୀ ଅଁଳା ବୃକ୍ଷ ଏହି ପୃଥିବୀରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲା , ତାହା ତୁମ ନିକଟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଅଛି ।

ପୂର୍ବକାଳରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ ପ୍ରଳୟକାଳ ( ଅର୍ଥାତ୍ ରାତ୍ରିକାଳ ) ଉପସ୍ଥିତ ହେବାରୁ ସ୍ଥାବର , ଜଙ୍ଗମ ଏବଂ ଦେବତା , ଅସୁରାଦି ନଷ୍ଟ ହେବା ପରେ ସେହି ଏକାର୍ଣ୍ଣବ ଜଳରେ ଦେବା ଦେବୀଙ୍କ ପରମାତ୍ମା ଭଗବାନ୍ ବ୍ରହ୍ମରୂପରେ ଅବସ୍ଥିତ ହେଲେ । ସେତେବେଳେ ସେହି ଜଗତ୍ ରୂପକ ବ୍ରହ୍ମଙ୍କର ଲାଳସ୍ରାବ - ବଶତଃ ମୁଖରୁ ଚନ୍ଦ୍ରତୁଲ୍ୟ ଶୁଭ୍ରବର୍ଣ୍ଣ ଏକ ବିନ୍ଦୁ ଜଳ ଉତ୍ଥିତ ହୋଇ ଭୂମିରେ ପଡ଼ିଲା । ସେହି ଜଳ ବିନ୍ଦୁରୁ ମନକୁ ମନ ଗୋଟିଏ " ଅଁଳା " ବୃକ୍ଷ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲା । ଏହାର ବିରାଟ ଶାଖା ପ୍ରଶାଖା ସମୂହ ଫଳଭାରରେ ନଇଁ ପଡ଼ିଲା । ଏହି ବୃକ୍ଷହିଁ ସମସ୍ତ ବୃକ୍ଷର ଆଦି ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ଏହି ବୃକ୍ଷରୁ ଭଗବାନ୍ କର୍ତ୍ତୃକ ବ୍ରହ୍ମା ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ ଏବଂ ପ୍ରଜାସମୂହ , ଦେବ ମନୁଷ୍ୟାଦି ମଧ୍ୟ ସେଥିରୁ ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ । ଦେବତାଗଣ ଓ ଋଷିବୃନ୍ଦ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟଜନକ ବୃକ୍ଷକୁ ଦର୍ଶନ କରିବା ନିମିତ୍ତ ସେଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ସେହି ଅଭିନବ ଅଁଳା ବୃକ୍ଷଦର୍ଶନ କରି ସମସ୍ତେ ବିସ୍ମିତ ହୋଇ ପରସ୍ପର ମୁଖ ଅବଲୋକନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । କାରଣ ଲକ୍ଷାଦି ବୃକ୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଦର୍ଶନ କରିଛନ୍ତି ବୋଲି , ସେଗୁଡ଼ିକର ନାମ ମଧ୍ୟ ଅବଗତ ଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏହି ବୃକ୍ଷ କେଉଁଠାରୁ ଆସିଲା ଏବଂ ଏହାର ନାମ କ’ଣ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟ ସମସ୍ତେ ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି । ଏହି ସମୟରେ ଆକାଶବାଣୀ ହେଲା ।

ଆକାଶବାଣୀ କହିଲେ , – ହେ ଦେବଗଣ ! ଏହି ବୃକ୍ଷର ନାମ ଅଁଳା । ଏହା ପରମ ବୈଷ୍ଣବ ବୋଲି ବିଖ୍ୟାତ । ଏହାର ସ୍ମରଣ ମାତ୍ରେ ହିଁ ଗୋଦାନର ଫଳ ଲାଭ ହୁଏ , ଦର୍ଶନରେ ତାହାର ଦୁଇଗୁଣ , ଏହାର ଫଳ ଭକ୍ଷଣରେ ତିନିଗୁଣ ଫଳ ଲାଭ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାରେ ଏହାଙ୍କର ସେବା କରିବା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ । ଏ ସର୍ବପାପବିନାଶିନୀ ଅଟନ୍ତି । ଏହାଙ୍କର ମୂଳଦେଶରେ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ , ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ପିତାମହ ବ୍ରହ୍ମା , ସ୍କନ୍ଧରେ ରୁଦ୍ର ଅବସ୍ଥାନ କରୁଛନ୍ତି । ଏହାଙ୍କର ଶାଖାଦିରେ ମୁନିଗଣ , ପ୍ରଶାଖାଦିରେ ଦେବଗଣ , ପତ୍ର ସମୂହରେ ବସୁଗଣ , ପୁଷ୍ପରେ ବାୟୁ ଏବଂ ଫଳଗୁଡ଼ିକରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରଜାପତି ବାସ କରୁଛନ୍ତି ।

ଋଷିଗଣ କହିଲେ , - ହେ ପ୍ରଭୁ ! ଏହି ବ୍ରତର ବିଧି ଜାଣିବାକୁ ଏକାନ୍ତ ଇଚ୍ଛା କରୁଛୁ । କେଉଁ ପ୍ରକାର ଏହି ବ୍ରତ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୁଏ , ବ୍ରତର ପ୍ରଣାମମନ୍ତ୍ର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ତଥ୍ୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରନ୍ତୁ ।

ପ୍ରଶ୍ନ ଶୁଣି ବିଷ୍ଣୁ କହିଲେ – ହେ ଦ୍ବିଜଶ୍ରେଷ୍ଠଗଣ ! ଏହି ବ୍ରତରେ ଅନ୍ୟ ଏକାଦଶୀ ପରି ପ୍ରାତଃ ସ୍ନାନାଦି ନିୟମ ଗ୍ରହଣ ପୂର୍ବକ ପତିତ , ଚୋର , ପାଷଣ୍ଡୀ , ଦୁବୃର୍ତ୍ତ , ମର୍ଯ୍ୟଦାହୀନ ଓ ଗୁରୁପତ୍ନୀ ଗମନକାରୀ ମନୁଷ୍ୟ ସହିତ କଥାବାର୍ତା କରିବେ ନାହିଁ । ଅପରାହ୍ନରେ ପୁନର୍ବାର ଯଥାବିଧି ସ୍ନାନ କରିବେ । ସେହି ସ୍ନାନରେ ମୃର୍ତ୍ତିକା ଗ୍ରହଣ ପୂର୍ବକ ନଦୀ , ପୋଖରୀ ( ପୁଷ୍ପରିଣୀ ) କୂପ ଅଥବା ଗୃହରେ ଉତ୍ଥିତ ଜଳରେ ସ୍ନାନ ମନ୍ତ୍ରାଦି ପାଠ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରିବେ । ତତ୍ପରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଦ୍ବାରା ପର୍ଶୁରାମ ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରି କରିବେ । ସେହି ସୁବର୍ଣ୍ଣର ପରିମାଣ ଏକ ମାଷା ( କୋଡ଼ିଏ ମାଷାରେ ଏକ ତୋଳା ହୁଏ ) ଅଥବା ତାହାର ଅର୍ଦ୍ଧ ବା ଶକ୍ତି ଅନୁସାରେ ତାହାର ଅଧାମଧ୍ୟ କରାଯାଇପାରେ । ସ୍ନାନପରେ ଗୃହକୁ ଆସି ସେହି ମୂର୍ତ୍ତି ପୂଜା ଓ ହୋମ ଆଦି ସମାପନପୂର୍ବକ ଅଁଳା ବୃକ୍ଷ ନିକଟକୁ ଯିବେ । ପ୍ରଥମେ ବୃକ୍ଷର ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗ ପରିଷ୍କାର କରିବେ ତତ୍ପରେ ଛିଦ୍ର ଶୂନ୍ୟ ଗୋଟିଏ କଳସୀ ବୃକ୍ଷ ସମ୍ମୁଖରେ ସ୍ଥାପନ କରି ମନ୍ତ୍ରଦ୍ଵାରା ସେଥିରେ ପଞ୍ଚରତ୍ନ , ପଞ୍ଚ ପଲ୍ଲବ , ଦିବ୍ୟ ଗନ୍ଧାଦି , ଛତ୍ର , ପାଦୁକା ବସ୍ତ୍ର ଓ ଶ୍ଵେତଚନ୍ଦନାଦି ପ୍ରଦାନ କରିବେ । ତାହା ଉପରେ ଖଇଭର୍ତ୍ତି ହୋଇଥିବା ଗୋଟିଏ ପାତ୍ର ସ୍ଥାପନ କରି ଏହା ଉପରେ ସେହି ଜାମଦଗ୍ନ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତି ସ୍ଥାପନ କରିବେ । ତତ୍ପରେ ପୂଜା ସମାପନାନ୍ତେ ଶ୍ଵେତବର୍ଣ୍ଣ ଫଳ ଦ୍ବାରା ଅର୍ଘ୍ୟ ପ୍ରଦାନପୂର୍ବକ ରାତ୍ରି ଜାଗରଣ କରିବେ । ନୃତ୍ୟ , ଗୀତ , ବାଦ୍ୟ , ଧର୍ମଗ୍ରନ୍ଥ , ବୈଷ୍ଣବ ଆଖ୍ୟାନ ପାଠ ଓ ଆଲୋଚନା ଦ୍ବାରା ରାତ୍ରି ଅତିବାହିତ କରି ବିଷ୍ଣୁ ନାମ ଓ ମହାମନ୍ତ୍ର କୀର୍ତ୍ତନ ସହ ୧୦୮ ବା ୨୮ ଥର ଅଁଳା ବୃକ୍ଷକୁ ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ କରିବେ । ଏହାପରେ ରାତ୍ରି ପାହିବା ସମୟରେ ସେହି ମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ଆରତୀ ଆଦି ସମାପ୍ତ କରି ଶ୍ରୀନାମ ପରାୟଣ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ପୂଜା କରିବେ ଏବଂ ଜାମଦଗ୍ନ୍ୟ ସ୍ବରୂପ ଶ୍ରୀକେଶବ ମୋ ପ୍ରତି ପ୍ରୀତ ହୁଅନ୍ତୁ ଏହିପରି ଚିନ୍ତାକରି ସୁବର୍ଣ୍ଣ , ଜାମଦଗ୍ନ୍ୟ ମୂର୍ତ୍ତି , ଘଟ , ବସ୍ତ୍ରଯୁଗଳ , ପାଦୁକା ପ୍ରଭୃତି ପୂଜାଦ୍ରବ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରି ଉକ୍ତ ବୃକ୍ଷକୁ ସ୍ପର୍ଶ , ପ୍ରଦକ୍ଷିଣ ଓ ପ୍ରଣାମ କରିବେ ।ତତ୍ପରେ ଯଥା ବିଧାନରେ ସ୍ନାନାଦି ସମାପନ ପୂର୍ବକ ଯଥାଶକ୍ତି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଭୋଜନଦେଇ କୁଟୁମ୍ବଗଣଙ୍କ ସହିତ ନିଜେ ପ୍ରସାଦ ସେବନ କରିବେ । ଏହି ଏକାଦଶୀ ବ୍ରତର ପୁଣ୍ୟ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସମସ୍ତ ଦାନ ଓ ଯଜ୍ଞାଦିଠାରୁ ଅଧିକ । ଏଥିରେ କୌଣସି ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଋଷି ବଶିଷ୍ଠ କହିଲେ ହେ ମହାରାଜ ମାନ୍ଧାତା ! ବ୍ରାହ୍ମଣଗଣଙ୍କ ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତରରେ ବିଷ୍ଣୁ ଏପ୍ରକାର ବ୍ରତବିଧାନ ବର୍ଣ୍ଣନାପୂର୍ବକ ତକ୍ଷଣାତ୍ ଅନ୍ତର୍ହିତ ହେଲେ । ସେହି ବ୍ରାହ୍ମଣଗଣ ତାଙ୍କର ଉପଦେଶାନୁସାରେ ଯଥାବିଧି ଏହି ବ୍ରତ ପାଳନ କଲେ ।

ବଶିଷ୍ଠ ଋଷି କର୍ତ୍ତୃକ ବ୍ରତ ବର୍ଣ୍ଣନା ଯୁଧିଷ୍ଠିର ମହାରାଜଙ୍କୁ ଶ୍ରବଣ କରାଇ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ କହିଲେ – “ ହେ ଯୁଧିଷ୍ଠିର ! ଏହି ବ୍ରତ ଅତିଶୟ ଶୁଭ ଫଳପ୍ରଦାୟକ ଓ ସମସ୍ତ ପାପବିନାଶକାରୀ ଅଟେ ।

ll ଆମଳକୀ ବା ପାପନାଶିନୀ ଏକାଦଶୀ ll