ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗ ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ସମଗ୍ର ମାନବ ଜାତିକୁ ଦୁଇଟି ଅମୂଲ୍ୟ ଉପହାର । ଏହା ଭାରତୀୟ ନିଜସ୍ଵ ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନର ଦୁଇଟି ଅମୂଲ୍ୟ ପରିପ୍ରକାଶ । ଏହା ସମଗ୍ର ମାନବ ଜାତିକୁ ରୋଗ ଦୁଃଖ କ୍ଲେଶରୁ ମୁକ୍ତ କରି ଏକ ସୁସ୍ଥ ଓ ପରିପୂର୍ଣ ଜୀବନଯାପନ କରିବାରେ ଦୁଇଟି ଅମୋଘ ଉପାୟ । ମଣିଷର ତଥା ସୃଷ୍ଟିର ସମସ୍ତ ଜୀବନଧାରୀ ପ୍ରାଣୀଙ୍କ କଳ୍ପେ ଏହା ହିଁ ହେଉଛି ଆରୋଗ୍ୟର ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ମାର୍ଗ । ଉଭୟ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି ମଣିଷକୁ ବିକାଶ ବା ଉନ୍ନତିର ଶୀର୍ଷରେ ପହଁଚାଇ ତାକୁ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଏବଂ ମୋକ୍ଷପ୍ରାପ୍ତି ପାଇଁ ସମର୍ଥ କରିବା । ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ଓ ମୋକ୍ଷକୁ ଜୀବନର ଚାରୋଟି ମୂଳଲକ୍ଷ୍ୟ ବୋଲି ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଇଛି ଏବଂ ଏହି ପୁରୁଷାର୍ଥ ଚତୁଃ ଚତୁଷ୍ଟୟକୁ ପ୍ରାପ୍ତି କରିବାରେ ସୁସ୍ଥ ଜୀବନ ଏବଂ ଦୀର୍ଘାୟୁ ପରମ ଆବଶ୍ୟକତା । ତେଣୁ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ପ୍ରାଚୀନ ବିଦ୍ବାନଗଣ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି ଯେ-

‘ଧର୍ମାର୍ଥ କାମ ମୋକ୍ଷାଣା ଆରୋଗ୍ୟ ମୂଳମୁତ୍ତମମ୍ । ରୋଗସ୍ତସ୍ୟାପହର୍ତାରଃ ଶ୍ରେୟୋସୋ ଜୀବିତରସ୍ୟ ॥’

ଅର୍ଥାତ୍ ଧର୍ମ, ଅର୍ଥ, କାମ ତଥା ମୋକ୍ଷ -ଉକ୍ତ ଚାରୋଟିର ପ୍ରାପ୍ତି କେବଳ ନିରୋଗ ଶରୀରଦ୍ୱାରା ହିଁ ସମ୍ଭବ । ତେଣୁ ଏସବୁର ମୂଳ, ଆରୋଗ୍ୟଯୁକ୍ତ ଦୀର୍ଘଜୀବନ । ମହାକବି କାଳିଦାସଙ୍କ ଉକ୍ତିରେ ‘ଶରୀର ମାଦଂ ଖଳୁ ଧର୍ମ ସାଧନମ୍' । ଅର୍ଥାତ୍ ତ୍ ଶରୀର ହିଁ ମାନବ ଜୀବନର ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମ୍ପାଦନ କରିବାରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଧର୍ମ ସାଧନ ଧନ । ସେଥିପାଇଁ ଏହି ଶରୀରରୂପୀ ସାଧନକୁ ରକ୍ଷା କରିବା ଆମ ମସ୍ତଙ୍କର ସର୍ବପ୍ରଥମ କର୍ଭବ୍ୟ ହେବା ଉଚିତ । ଏହି ଦଗରେ ଆୟୁର୍ବେଦ ଆବହମାନ କାଳରୁ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଆସିଛି । ଆୟୁର୍ବେଦର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ମହର୍ଷି ଚରକ କହନ୍ତି-

ହିତାହିତଂ ସୁଖଂଦୁଃଖଂ ଆୟୁସ୍ତସ୍ୟ ହିତାହିତମ୍ ।

ମାନଂ ଚ ତଚ୍ଚ ଯତ୍ରୋକ୍ତଂ ଆୟୁର୍ବେଦଃସଃ ଉଚ୍ୟତେ ॥

ତସ୍ଯାୟୁଷଃ ପୁଣ୍ୟତମୋ ବେଦୋବେଦବିଦାଂ ମତଃ ।

ବକ୍ଷତେ ଯନ୍ମନୁଷ୍ୟାଣାଂ ଲୋକୟୋରଭୟୋର୍ହିତଃ ॥

ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ହିତ ଆୟୁ, ଅହିତ ଆୟୁ, ସୁଖ ଆୟୁ ତଥା ଦୁଃଖ ଆୟୁର ବର୍ଣନା ରହିଛି । ହିତକର- ଅହିତକରଆହାର, ବିହାର, ଔଷଧର ବର୍ଣ୍ଣନା, ଅଳ୍ପାୟୁ, ମଧ୍ୟମାୟୁ, ଦୀର୍ଘାୟୁରଲାକ୍ଷଣିକ ବିବରଣୀ, ଅରିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ, ରୋଗ ତଥା ସେଗୁଡ଼ିକରନିବାରଣ ଉପାୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି । ସେହି ଶାସ୍ତ୍ର ହିଁ ଆୟୁର୍ବେଦ ।ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଆୟୁର୍ବେଦ ହିଁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟର ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଲାକ୍ଷଣିକ ବିବରଣୀ, ଅରିଷ୍ଟ ଲକ୍ଷଣ, ରୋଗ ତଥା ସେଗୁଡ଼ିକର ନିବାରଣ ଉପାୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି । ସେହି ଶାସ୍ତ୍ର ହିଁ ଆୟୁର୍ବେଦ। ଏଥିରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଆୟୁର୍ବେଦ ହିଁ ସ୍ବାସ୍ଥ୍ୟର ସମସ୍ତ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ନିଜ ମଧ୍ୟରେ କବଳିତ କରିଛି।

ଅପରପକ୍ଷେ ଯୋଗ ଓ ଆୟୁର୍ବେଦର ଏକ ନିବିଡ଼ ସମ୍ପର୍କ ରହିଛି । ଯୋଗ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ୟତମ ମହାନ ଅବଦାନ । ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷାରେ ଯୋଗର ମହତ୍ଵକୁ ଏବେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱ ସ୍ଵୀକାର କରିସାରିଛି । ଯୋଗ କେବଳ ଏକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟଚର୍ଯ୍ୟାର ବିଷୟ ନୁହେଁ । ଅଧିକନ୍ତୁ ଏହା ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଜୀବନ ପଦ୍ଧତି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ । ଅଧୂକାଂଶ ଯୋଗକୁ କେବଳ ଆସନ, ପ୍ରାଣାୟାମ ଆଦି ଶାରୀରିକ କ୍ରିୟାର ନାମ ଦେଇଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ବାସ୍ତବପକ୍ଷେ ଏହାର ଅର୍ଥ ଅଧୂକ ବ୍ଯାପକ । ଯୋଗ ଏକ ଜୀବନ ଦର୍ଶନ ଓ ବଞ୍ଚିବାର ତଥା କର୍ମ କରିବାର ଏକ କୌଶଳ ।

ସେଥିପାଇଁ ଗୀତାରେ ଲେଖା ଅଛି ଅଛି ଯେ- ‘ଯୋଗ କର୍ମେଷୁ କୌଶଳମ୍’ । ନିଜର କର୍ମକୁ କୁଶଳତାପୂର୍ବକ କରିବା ଯୋଗ । ‘ଯୋଗ’ ଶବ୍ଦ ଉତ୍ପତ୍ତି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଯୁଜ୍ ଧାତୁରୁ ହୋଇଛି ଯାହାର ଅର୍ଥ ସମ୍ମିଳିତ ହେବା ବା ଏକୀକରଣ ହେବା । ସୁତରାଂ ଯୋଗ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରୁ ସୃଷ୍ଟି ଏହି ଏକୀକରଣର ଅର୍ଥ ଜୀବାତ୍ମା ଏବଂ ପରମାତ୍ମାର ଏକୀକରଣ ଏବଂ ମନୁଷ୍ୟର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ବର ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ, ବୌଦ୍ଧିକ ତଥା ଆଧାତ୍ମକ ପକ୍ଷର ଏକୀକରଣ ଏବଂ ସର୍ବୋପରି ବ୍ୟକ୍ତିର ସମାଜ ସହ ଏକୀକରଣ । ଏହା ହିଁ ଯୋଗର ସର୍ବୋତ୍ତମ ଓ ସମ୍ପୂର୍ଣ ପରିଭାଷା । ଯୋଗର ଅଷ୍ଟାଙ୍ଗବିଧ ଯମ, ନିୟମ, ଆସନ, ପ୍ରାଣାୟାମ, ପ୍ରତ୍ୟାହାର, ଧାରଣା, ଧ୍ୟାନ ଏବଂ ସମାଧୁ ଯୋଗଦ୍ୱାରା ବୃହତ୍ତର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପାଇବା ପାଇଁ କେବଳ ମାଧ୍ୟମ ଅଟେ । ମନୁଷ୍ୟ ଜୀବନର ସର୍ବୋତ୍ତମ ବିକାଶ ଯୋଗ ବ୍ୟତୀତ ହୁଏତ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୀତାରେ ଯେଉଁ କର୍ମଯୋଗ, ଭକ୍ତିଯୋଗ ଓ ଜ୍ଞାନଯୋଗ ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ଅର୍ଜୁନକୁ କହିଛନ୍ତି ତାହା ମଧ୍ୟ ଯୋଗର ସୂକ୍ଷ୍ମ ଓ ବ୍ୟାପକ ରୂପ । କହିବା ଅନାବଶ୍ୟକ ଯେ ଯୋଗ ଓ ଆୟୁର୍ବେଦ ପରସ୍ପର ଅଭିନ୍ନ ଓ ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ । ଉଭୟର ମୂଳଉତ୍ସ ବେଦ ଓ ବୈଦିକ ବାଙ୍ମୟ । ବେଦ ବିଶେଷକରି ଅଥର୍ବ ବେଦରୁ ଆୟୁର୍ବେଦ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯଥେଷ୍ଟ ଜ୍ଞାନର ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଛି । ସେଥିପାଇଁ ଅନେକ ବିଦ୍ୱାନ ଆୟୁର୍ବେଦକୁ ଅଥର୍ବ ବେଦର ଉପବେଦ ବା ପଞ୍ଚମ ବେଦ ରୂପେ ମାନ୍ୟତା ଦେଇଛନ୍ତି । କାଳକ୍ରମେ ଏହା ଏକ ସୁବ୍ୟବସ୍ଥିତ ଚିକିତ୍ସା ଶାସ୍ତ୍ର ରୂପେ ମାନ୍ୟତା ଲାଭ କରିପାରିଛି ।

ହସ୍ତରେ ଆୟୁର୍ବେଦ ଗ୍ରନ୍ଥଧରି ବାହାରି ଆସିଥିଲେ । ଆୟୁର୍ବେଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ଯେଉଁଠାରୁ ହୋଇଥାଉ, ମାନବର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷାରେ ଶବ୍ଦର ବ୍ୟାଖ୍ୟାରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ‘ଆୟୁ’ର ଅର୍ଥ ପ୍ରାଣ ବା ଜୀବନ ଏବଂ ସମ୍ପୂର୍ଣ ଅର୍ଥ ଜୀବନ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଜ୍ଞାନ ।

ଭୌତିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମାନବ ଜୀବନର ପରମ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ସୁଖଭୋଗ କରିବା । ଏହି ସୁଖଭୋଗ ମୁଖ୍ୟତଃ ଦୁଇଟି ତତ୍ତ୍ୱ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ପ୍ରଥମତଃ, ସୁଖ ଭୋଗ କରିବାର କ୍ଷମତା ଏବଂ ଦ୍ଵିତୀୟତଃ, ସୁଖଭୋଗ କରିବାର ସାଧନା । ଯେଉଁମାନେ ନିଜ ଜୀବନକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଦୁଇଟି ତତ୍ତ୍ୱ ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ସେମାନେ ସୁଖ ଆୟୁ ଭୋଗ କରନ୍ତି । ପୁନଶ୍ଚ, ବ୍ୟକ୍ତିର ସୁଖ ସମଷ୍ଟିର ସୁଖ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ । ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ଓ ସାଧନ ଏହି ଦୁଇଟି ଉପାଦାନ ରହିଥାଉ କିମ୍ବା ସେହି ଦୁଇଟି ମଧ୍ଯରୁ କୌଣସିଟିର ଅଭାବ ରହିଥାଉ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ସଦ୍‌ଗୁଣ ଓ ସଦାଚାରଦ୍ୱାରା ନିଜକୁ ନିଜର ସମୂହ କଲ୍ୟାଣ ଦିଗରେ ପ୍ରେରିତ କରିପାରେ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତି ହିତାୟୁର ଅଧୂକାରୀ ହୋଇପାରେ । ଠିକ୍ ସେହିପରି ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର, ପରିବାରର ଓ ସମାଜର କଲ୍ୟାଣ ବିପରୀତ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ

ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ ସୁସ୍ଥତା ସହ ବିଚାରଗତ ଶୁଦ୍ଧତା ଓ ଉତ୍ତମ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ରଖିପାରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ମୋଟ ଉପରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ବୋଲି ମାନ୍ୟତା ଦିଏ ।

ଆୟୁର୍ବେଦକୁ ମଧ୍ଯ ଆଠଟି ଅଙ୍ଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଅଙ୍ଗ ଉପରେ ସଂହିତା ପ୍ରଣୟନ କରାଯାଇଛି । ଏଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଆଜି କେବଳ ଚରକ ସଂହିତା, ସୁଶ୍ରୁତ ସଂହିତା, ବାଗ୍‌ଭଟ୍ଟ ସଂହିତା, କାଶ୍ୟମ ସଂହିତା ଏବଂ ମେଳ ଆଦି ସଂହିତାର ବିଶାଳତାରୁ ସହଜରେ ଏହାର ପରିସର ଯେ କେତେ ବ୍ୟାପକ ତାହା ଅନୁମାନ କରାଯିବା ଉଚିତ । ପ୍ରାଚୀନ ମହର୍ଷିଗଣ ଆଧୁନିକ ଚିକିତ୍ସା ବିଜ୍ଞାନ ପରି ଆୟୁର୍ବେଦକୁ ଆଠ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି, ଯଥା- (୧) ଶଲ୍ୟ ଚିକିତ୍ସା, (୨) ଶାଲାକ୍ୟ ଚିକିତ୍ସା, (୩) କାୟ ଚିକିତ୍ସା, (୪) ସ୍ତ୍ରୀ ରୋଗ ଓ କୌମାର ଭୃତ୍ୟ, (୫) ଭୂତ ବିଦ୍ୟା, (୬) ଅଗଦତନ୍ତ୍ର, (୭) ରସାୟନ, (୮) ବାଜୀକରଣ । ଆୟୁର୍ବେଦର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଭଗବାନ ଧନ୍ବନ୍ତରୀଙ୍କ ଉପଲକ୍ଷେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ସାଗର ମନ୍ଥନରୁ ଯେଉଁସବୁ ଅମୂଲ୍ୟ ଉପହାର ମିଳିଥିଲା ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଧନ୍ବନ୍ତରୀ ଥିଲେ ଅନ୍ୟତମ । ଧନ୍ଵନ୍ତରୀ ସାଗର ମଧ୍ୟରୁ ଏକ ହସ୍ତରେ ଅମୃତକଳସ ଓ ଅନ୍ୟ

ସେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଆୟୁକୁ ଅହିତାୟୁ ବିବେଚନା କରାଯାଏ ।

କହିବାର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ଏହି ଯେ ଆୟୁର୍ବେଦର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କେବଳ ସୁସ୍ଥ ଓ ନିରୋଗ ଶରୀର ସୃଷ୍ଟି କରିବା ନୁହେଁ, ଅଧୂକନ୍ତୁ ମନୁଷ୍ୟର ଆୟୁକୁ ସୁଖାୟୁ ଏବଂ ହିତାୟୁ କରିବାର ମଧ୍ୟ ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଆୟୁର୍ବେଦସମ୍ମତ ପୂର୍ଣାଙ୍ଗ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ବା ସମ୍ପୂର୍ଣ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟର ପରିଭାଷା ମଧ୍ୟ ବ୍ୟାପକ। ଏହା କେବଳ ରୋଗମୁକ୍ତ ସ୍ଵାଭାବିକ ଶରୀରକୁ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚନା କରେ ନାହିଁ । ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ ସୁସ୍ଥତା ସହ ବିଚାରଗତ ଶୁଦ୍ଧତା ଓ ଉତ୍ତମ ସାମାଜିକ ସମ୍ପର୍କ ରଖୂପାରିବାର ସାମର୍ଥ୍ୟକୁ ମୋଟ ଉପରେ ସ୍ଵାସ୍ଥ୍ୟ ବୋଲି ମାନ୍ୟତା ଦିଏ । ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ମହର୍ଷି ସୁଶ୍ରୁତଙ୍କଦ୍ୱାରା ପ୍ରଣୀତ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟର ବ୍ୟାପକ ଏବଂ ବିଧେୟାତ୍ମକ ପରିକଳ୍ପନା ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ଧ୍ୟାନ ଦେବା ଯୋଗ୍ୟ ଅଟେ ।

ଆୟୁର୍ବେଦ ଅନୁଯାୟୀ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତି ତାହାକୁ ବିବେଚନା

କରେ ଯାହାର ଶରୀର, ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ଏବଂ ମନ ସହିତ ଆତ୍ମା ମଧ୍ଯପ୍ରସନ୍ନ ରହିଥାଏ ଏବଂ ସେହି ବ୍ୟକ୍ତିର ମନରେ କୌଣସି ଭାର ବା ଅପରାଧବୋଧ ନଥାଏ । ଏହିଭଳି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସୁସ୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତି କୁହାଯାଏ ।

ଆୟୁର୍ବେଦ ଭଳି ଯୋଗର ବିକାଶ ମଧ୍ଯ ଏକ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ସାଧନା ପଦ୍ଧତି ରୂପେ ଆବିର୍ଭୁତ ହୋଇଛି। ଯୋଗ ମଧ୍ୟ ଆୟୁର୍ବେଦର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟର ଉପରୋକ୍ତ ପରିଭାଷାକୁ ସ୍ୱୀକାର କରେ । ଶରୀର ଓ ମନକୁ ସୁସ୍ଥ ରଖିବା ସହ ଆତ୍ମିକ ଆନନ୍ଦର ଉପଲବ୍ଧି କରାଇ ନେବାରେ ଯୋଗ ଏକ ଉତ୍ତମ ମାର୍ଗ ରୂପେ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇସାରିଛି । ଯୋଗର ବ୍ୟାପକତା ଓ ଲୋକପ୍ରିୟତାର ପ୍ରମାଣ ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟ, ବେଦ, ଉପନିଷଦ, ପୁରାଣ, ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭଗବତ୍ ଗୀତା, ବିଭିନ୍ନ ଧର୍ମ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଏହାର ଉପସ୍ଥିତିରୁ ଜଣାପଡ଼େ । ଆୟୁର୍ବେଦ ମଧ୍ୟ ଯୋଗ ପ୍ରଭାବରୁ ମୁକ୍ତ ନୁହେଁ । ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗର ପରିପୂରକତା ରହିଛି । ଉଭୟ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷାରେ ପରସ୍ପରର ସିଦ୍ଧାନ୍ତକୁ ସମର୍ଥନ ଦିଅନ୍ତି ।

ସୁତରାଂ ଯେକୌଣସି ସାଧନା ବା କାର୍ଯ୍ୟର ସଫଳତା ପାଇଁ ଶରୀର ଓ ମନର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ହେବା ଏକାନ୍ତ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ । ଅସୁସ୍ଥ ଶରୀର ଓ ରୁଗ୍‌ଣ ମନଦ୍ୱାରା କୌଣସି କାର୍ଯ୍ୟ ସଫଳ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗ ମାଧ୍ୟମରେ ଚିକିତ୍ସା ବ୍ୟବସ୍ଥା ପ୍ରାଚୀନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ମଣିଷର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ଦିଗରେ ଏହାର ପ୍ରଭାବ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ । ସମ୍ପ୍ରତି ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ଏହାର ଉପାଦେୟତାକୁ ଉପଲବ୍ଧି କରି ଅସଂଖ୍ୟ ଜନତା ଏହାର ଉପଯୋଗିତାକୁ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲଗାଇବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଛନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ଯୋଗ ପ୍ରଶିକ୍ଷଣ କେନ୍ଦ୍ରମାନ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇ ମାନସିକ ରୋଗ, ହୃଦ୍‌ରୋଗ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବହୁ ସାଂଘାତିକ ରୋଗ କବଳରୁ ମୁକ୍ତି ମିଳିପାରୁଛି ।

ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗ ଉଭୟ ଚିକିତ୍ସା ପଦ୍ଧତିର ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ରୂପ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଦୁଇଟିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏକ । ଏହି ଦୁଇଟିର

ବ୍ୟାପକ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ମାନବକୁ ଆରୋଗ୍ୟ ଲାଭ ପାଇଁ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିବା । ଆୟୁର୍ବେଦର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ବୃତ୍ତ, ଦିନଚର୍ଯ୍ୟା, ଋତୁଚର୍ଯ୍ୟା, ଆଚାର ରସାୟନ ଆଦି ଅନେକ ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟରକ୍ଷା ବିଧୂର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟକୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ରୋଗ ଓ ବିକୃତିରୁ ରକ୍ଷା କରିବା। ଉଭୟର ଶରୀର ଶୋଧନ କ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଯଥା- ଆୟୁର୍ବେଦୀୟ ପଞ୍ଚକର୍ମ ଏବଂ ଯୌଗିକ ଷଟ୍‌କର୍ମର ମୂଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏକ କିନ୍ତୁ ଶୈଳୀ ଭିନ୍ନ ଅଟେ । ଆୟୁର୍ବେଦରେ ବିଶେଷ ରୂପେ ମାନସିକ ରୋଗର ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବଳୟ ଚିକିତ୍ସାରେ ଯୋଗ ବିଧୂକୁ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇଛି ଏବଂ ଏହିଭଳି ଯୋଗରେ ମଧ୍ଯ ଔଷଧ ଓ ଆୟୁର୍ବେଦର ବିଧ‌ି ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ବ ଦିଆଯାଏ । ଏଥିରୁ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗ ମଧ୍ଯରେ ଥିବା ପାରସ୍ପରିକ ନିର୍ଭରଶୀଳତା ସ୍ପଷ୍ଟ ଜଣାପଡ଼େ । ଆୟୁର୍ବେଦ ଶାରୀରିକ ଅଧ୍ୟୟନ ଏବଂ ଯୋଗ ମନ ତଥା ଆତ୍ମାର ସୁସ୍ଥ ପରିଚାଳନା ନିମିତ୍ତ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରାଯାଏ । ତେବେ ଉଭୟ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଏକ ଏବଂ ତାହା ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଶାରୀରିକ, ମାନସିକ, ଆତ୍ମିକ, ଭାବନାତ୍ମକ ଓ ସାମାଜିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ସାମଗ୍ରିକ ଭାବେ ସୁସ୍ଥ ରଖିବା ଏବଂ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ସତ୍-ଚିତ୍-ଆନନ୍ଦର ଉପଲବ୍ଧି କରାଇବା ।

ଯୋଗ ଏବଂ ଆୟୁର୍ବେଦ ଆମ ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତିର ଦୁଇଟି ମହାନତମ ଅବଦାନ । ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ସମଗ୍ର ମାନବ ଜାତିକୁ ରୋଗ, ଦୁଃଖ, ଯନ୍ତ୍ରଣା କବଳରୁ ମୁକ୍ତ କରି ଏକ ସୁନ୍ଦର ଓ କ୍ଲେଶରହିତ ଜୀବନ ନିର୍ମାଣ କରିବା ଦିଗରେ ଏହାର ଆବଶ୍ୟକ‌ତା ଅଧୂକ ମନେହୁଏ ।

ପ୍ରାଚୀନ ଆୟୁର୍ବେଦ ଓ ଯୋଗର ଆଗମନ

ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ଯୋଗ ଓ ଆୟୁର୍ବେଦ