କି ହେଲାରେ ଖରାପ ତୁ ହେଲୁରେ

କି ହେଲାରେ କହିତ ନୁହଁଇ ଭାରତୀରେ

ଖାଲି ଯା ଦୂରରୁ ଦେଖି କଳନା କଲା ମୋ ଆଖି

କଳା ଇନ୍ଦିବର ଆରତିରେ

ଗଲାଣି ତ ଗଲା କଥାରେ ସଙ୍ଗାତ

ଗଲାଣି ତ ଗଲା କଥା

ଗୁପତେ ସିନା ମୁଁ ତୋତେ ପଚାରିଲି

ବଳିପଡିବାରୁ ବ୍ୟଥା

ଓଡିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ "କିଶୋରଚନ୍ଦ୍ରାନନ୍ଦ ଚମ୍ପୁ"ର ସଂଗୀତ ଗୁଞ୍ଜରିତ ହେଲେ ପ୍ରତିଟି ପ୍ରାଣରେ ସଞ୍ଚରିଯାଏ ରୀତିଯୁଗୀୟ କବି- କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ସ୍ମୃତି ଗୀତିକା | ଓଡିଶା କାବ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟସମ ଚମକୁଥିବା କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଗଞ୍ଜାମର ବଡଖେମୁଣ୍ଡି ଗ୍ରାମର ପଣ୍ଡିତ ଉଜ୍ଜଳ ରଥଙ୍କ ଔରସରୁ ମାତା ରତନୀ ଦେବୀଙ୍କ କୋଳରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ୧୭୮୯ ମସିହାରେ | ବଂଶରକ୍ଷା ନିମନ୍ତେ ବୃଦ୍ଧ ବୟସରେ ମିଳିଥିବା ଏଇ ଭଗବାନଙ୍କର ଆଶୀର୍ବାଦକୁ ନିଜ ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା "ବଳଦେବ"ଙ୍କ ନାମ ଅନୁସାରେ ବଳଦେବ ରଥ ରୂପେ ନାମକରଣ କରିଥିଲେ ପଣ୍ଡିତ ଉଜ୍ଜଳ ରଥ | ଯଦିଓ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ଜନ୍ମ ମସିହାକୁ ନେଇ ଐତିହାସିକ ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମତାନ୍ତର ଲାଗିରହିଛି ତେବେ ଏଇ କଥାରେ ଦ୍ୱିରୁକ୍ତି ନାହିଁ ଯେ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ଜନ୍ମ ଫଳରେ ଓଡିଶା ସାହିତ୍ୟ ଜଗତ ଏକ ନୂତନ ଯୁଗର ଆରମ୍ଭ ହେଇଥିଲା |

ଶିକ୍ଷାଦୀକ୍ଷାରେ ନିହାତି ସାଧାରଣ ଥିବା ବଳଦେବ ଶଶିକଳା ପରି ବଢି ଚାଲିଥିଲେ | ତେବେ ଦୁଃଖର କଥା ନିଜ ବ୍ରତୋପନୟନ ପରେ ପରେ ହିଁ ମାତା ରତନୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ହରାଇଲେ ବଳଦେବ | ପିତା ଉଜ୍ଜଳ ରଥଙ୍କର ମଧ୍ୟ ବୟସ ହେଇଯାଇଥାଏ | ପିଲାଟିର ପାଇଁ ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆଗେଇ ଆସିଲେ ଅଜା ତ୍ରିପୁରାରୀ ହୋତା | ତ୍ରିପୁରାରି ଥିଲେ ଆଠଗଡ ଅଂଚଳର ବିଖ୍ୟାତ ସଂସ୍କୃତ ପଣ୍ଡିତ ତଥା ସୁନାମଧନ୍ୟ ତାନ୍ତ୍ରିକ | ଅଜାଙ୍କ ପାଖରେ ରହି ବଳଦେବଙ୍କର ଶିକ୍ଷାରେ ଅଭୂତପୂର୍ବ ଉନ୍ନତି ଘଟିଲା |

କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅଛି ଯେ ଅଜା ତ୍ରିପୁରାରି ହୋତାଙ୍କର ତାନ୍ତ୍ରିକ ବିଦ୍ୟା ଦେଖି କିଶୋର ବଳଦେବ ମଧ୍ୟ ତନ୍ତ୍ର ବିଦ୍ୟା ଶିକ୍ଷା କରିବାକୁ ଜିଦ କରିଥିଲେ | କିନ୍ତୁ ଅଜା ତ୍ରିପୁରାରି ବଳଦେବଙ୍କୁ ଭୁଲେଇବାକୁ ଯାଇ ତାଙ୍କ ଘରେ ଥିବା ତାଙ୍କ ଆରାଧ୍ୟ ଦେବୀ ମା' ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ସାମ୍ନାରେ ଦୁଗ୍ଧ ଭୋଗ ଲଗେଇବାକୁ କହିଥିଲେ | ଅଜାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ମା'ଙ୍କ ଆଗରେ ଲାଗିଥିବା ଭୋଗକୁ ପାନ କରିବା ଦ୍ୱାରା ବଳଦେବ ମଧ୍ୟ ଅସାଧ୍ୟ ସାଧନା କରିପାରିବେ | ବଳଦେବ ଖୁସିରେ ସେଇ ଦୁଗ୍ଧକୁ ପାନ କରିଥିଲେ | ତେବେ ଏହା ମା ଦୁର୍ଗାଙ୍କ କୃପା ଥିଲା, ଅଜା ତ୍ରିପୁରାରି ହୋତାଙ୍କ ବିଦ୍ୟା ଥିଲା ବା କିଶୋର ବଳଦେବଙ୍କ ବିଶ୍ୱାସ ଥିଲା ତାହା କାହାରିକୁ ଜଣା ନାହିଁ, କୁହାଯାଏ ଯେ ଏଇ ଦୁଗ୍ଧ ପାନ କରିବା ପରେ ବଳଦେବଙ୍କର ସ୍ମୃତିଶକ୍ତି ପ୍ରଖର ହେଇଗଲା ଏବଂ ତାଙ୍କ ମେଧାଶକ୍ତି ପ୍ରଚୁର ଭାବେ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା | ତାଙ୍କ ଉପରେ ମା' ସରସ୍ବତୀଙ୍କ କୃପା ମଧ୍ୟ ସେଇ ସମୟରେ ହେଇଥିବାର ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ | ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଦ୍ୟା ସମେତ ସଂସ୍କୃତ, ଓଡ଼ିଆ, ବଙ୍ଗଳା ଓ ତେଲୁଗୁ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ ସେ ପାରଙ୍ଗମ ହୋଇଉଠିଥିଲେ |

ଆଠଗଡରେ ବାଲ୍ୟଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରିବା ପରେ ପୁଣି ନିଜ ଗ୍ରାମ ବଡଖେମୁଣ୍ଡିକୁ ପ୍ରତ୍ୟାବର୍ତ୍ତନ କଲେ ବଳଦେବ | ବଡଖେମୁଣ୍ଡିରେ ଥିବାବେଳେ ସରଳ ଭାଷାରେ ମନୋମୁଗ୍ଧକର ଚଉପଦୀ ଲେଖି ନିଜ ଚିହ୍ନାଜଣା ଲୋକଙ୍କ ଭିତରେ ଲୋକପ୍ରିୟତା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ ସେ | ରାଧାଙ୍କର କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପ୍ରତି ଥିବା ପ୍ରେମକୁ ନେଇ ସେ ଲେଖିଥିଲେ-

ଅରଜିବି ପଛେ ଜନ ଅପଖ୍ଯାତିକି ଗୋ,

ବରଜିବି କେହି ଘନଶ୍ୟାମ ପ୍ରୀତିକି ଗୋ। ଘୋଷା।

ତେଜି ଜାଇଦଳ ଶେଯ, ଘନସାର ମଳୟଜ,

କରିବ କେ ରାଜୀବଦଳ ଗତିକି ଗୋ। ୧।

ତା ସୁନ୍ଦର ମନ୍ଦ ହାସ, ରୁଚିର ଭୂରୁବିଳାସ,

ଛାଡ଼ି ଆଡ଼ିବ କେ ଫୁଲବାଣେ ଛାତିକି ଗୋ। ୨।

ସରସ ସୁମଧୁର କବିତାର କବି ଭାବରେ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ନାମଯଶ ଚାରିଆଡକୁ ବ୍ୟାପିବାରେ ଲାଗିଲା | ସେତିକି ବେଳେ ପିତା ଉଜ୍ଜଳ ରଥ ନିଜ ବୟସାଧିକ୍ୟତା ହେତୁ ଚାହିଁଲେ ପୁତ୍ରର ବିବାହ କରିଦେବା ପାଇଁ | ପିତାଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ପୂରଣ କରି ମାତ୍ର ପନ୍ଦର ବର୍ଷ ବୟସରେ ପୁରୀର ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶ୍ରଙ୍କ କନ୍ୟା ରତ୍ନମଣିଙ୍କ ସହ ବିବାହ ବନ୍ଧନରେ ଆବଦ୍ଧ ହେଲେ ବଳଦେବ ରଥ | ତେବେ ପୁତ୍ରର ସୁଖର ସଂସାର ଦେଖିବାକୁ ବେଶିଦିନ ଜୀବିତ ରହିପାରିଲେ ନାହିଁ ପଣ୍ଡିତ ଉଜ୍ଜଳ ରଥ | ପୁତ୍ର ବିବାହର ମାତ୍ର ଆଠଟି ମାସ ନ ପୂରୁଣୁ ସେ ଇହଧାମ ତ୍ୟାଗ କଲେ | ପ୍ରଥମେ ମାତା ଏବଂ ବର୍ତ୍ତମାନ ପିତାଙ୍କର ଆଶ୍ରୟ ମୁଣ୍ଡ ଉପରୁ ଉଠିଗଲା | ରଥଙ୍କ ପରିବାର ଆର୍ଥିକ ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେଲେ | ବଳଦେବ ରଥ ନିଜ ବିଧୁର ବଡଭାଇ ହରିହରଙ୍କ ସହ ନିଜ ପରିବାର ଧରି ବଡଖେମୁଣ୍ଡି ତ୍ୟାଗକରି ଗଂଜାମର ଅନ୍ୟ ଏକ ଦେଶୀୟ ରାଜ୍ୟ ଜଳନ୍ତରକୁ ଚାଲିଗଲେ |

ରୀତିଯୁଗ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଥିଲା ଦରବାରୀ ସାହିତ୍ୟ ପାଇଁ | ସେଇ ସମୟରେ ଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟ ତଥା ଦେଶର ରାଜା ମାନେ ନିଜ ଦରବାରରେ ପ୍ରତିଭା ସମ୍ପନ୍ନ କବି ତଥା ଲେଖକମାନଙ୍କର ପୃଷ୍ଠପୋଷକତା କରୁଥିଲେ | କବି ସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ଥିଲେ ଏଇ ଯୁଗର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ କବି | ଦୀନବନ୍ଧୁ ଦାସ, ଅଭିମନ୍ୟୁ ସାମନ୍ତସିଂହାର, ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଭଳି ବିଖ୍ୟାତ କବିମାନେ ଏହି ରୀତି ଯୁଗରେ ରାଜା ତଥା ଜମିଦାର ମାନଙ୍କର ଅନୁଗ୍ରହ ପ୍ରାପ୍ତ କରି ସାହିତ୍ୟ ସାଧନା କରୁଥିଲେ ଏବଂ ଖାଲି ରାଜ ଦରବାର ନୁହେଁ ବରଂ ସାରା ରାଜ୍ୟରେ ନିଜ କବିତା ମାଧ୍ୟମରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ପ୍ରଚାର ପ୍ରସାର କରିଥିଲେ |

ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ଅଦ୍ଭୁତ କାବ୍ୟ ପ୍ରତିଭାର ଯଶ ପହଂଚି ପାରିଥିଲା ଜଳନ୍ତରର ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଛୋଟରାୟଙ୍କ ନିକଟରେ | ଅନେକ ବିଦ୍ୱାନ ତଥା ସାହିତ୍ୟିକଙ୍କ ଗୁଣ ଚିହ୍ନି ତାଙ୍କ ପୃଷ୍ଠପୋଷକ ଥିଲେ ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର | ନିଜ ଦରବାରରେ ଜ୍ଞାନୀ ଓ ଗୁଣୀଙ୍କୁ ନିୟମିତ ଭାବେ ପୁରସ୍କୃତ କରୁଥିଲେ ସେ | ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଛୋଟରାୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ଗାରିମା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶୁଣି ତାଙ୍କୁ ଦରବାରକୁ ଆମନ୍ତ୍ରିତ କଲେ | ବଳଦେବ ରଥ ରାଜାଙ୍କ ଦରବାରରେ ସ୍ୱରଚିତ କବିତା ମାନ ପାଠ କଲେ |ରାଗ ରାଗିଣୀରେ ଭରପୁର ତାଙ୍କ କବିତା ଶୁଣି ମୁଗ୍ଧ ହେଲେ ଶ୍ରୋତାଗଣ | ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ମୁଖ ନିସୃତ କବିତା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସମ୍ମୋହିତ କରିଥିଲା-

ଅରୁଣାମ୍ବୁଜ ଚରଣା, ତୁ ରସାରେ ଭରସାରେ

କରୁଣାନିଧି ଶରଣାଗତଠାରେ କି ରୁଷାରେ ॥ପଦ॥

ଅସିତ କେଶି ମୁଁ ତୋ ପରିଚାର

ରୁଷିକି ନ କରି କିଛି ବିଚାର

ସ୍ୱଗୁଣ ସରିତ ପତି ତୋ ପରିତ ନାହିଁ ସରସାରେ ॥୧॥

ନ ରହି ସୁଦନ୍ତି ବଦନ ପୋତି

କଳପ ଅଳପ ହସନ ମୋତି

ମୃଦୁଳ-ସରସ-ରସ ହୃଦୟା ତୁ ହୋ ନା ପରୁଷାରେ ॥୨॥

ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଛୋଟରାୟ ବଳଦେବଙ୍କୁ ନିଜ ସଭାରେ କବି ରୂପେ ନିଯୁକ୍ତି ଦେଲେ ଓ ତାଙ୍କ ପରିବାର ପୋଷଣ ନିମନ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ଜମିବାଡ଼ି ଉପହାର ସ୍ୱରୂପ ଦେଲେ | ରଥଙ୍କ ପରିବାରର ଅର୍ଥନୈତିକ ସଙ୍କଟର ଅନ୍ତ ହେଲା |

ଜଳନ୍ତର ରାଜାଙ୍କ ପ୍ରେରଣା ଓ ଉତ୍ସାହ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ସୃଜନଶୀଳତାକୁ ଏକ ନୂତନ ଦିଗଦର୍ଶନ ଦେଇଥିଲା | ରାଜାଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହ ଦ୍ୱାରା ଉତ୍ସାହିତ ହେଇ ସେ ନିଜ ରଚନା ଶୈଳୀକୁ ଆହୁରି ଶାଣିତ କରିଥିଲେ | ତାଙ୍କ ଲେଖନୀ ମୂନରୁ କାଳଜୟୀ କବିତା ମାନ ନିସୃତ ହେଇଥିଲା | ଏଇଥିରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରୀତ ହେଇ ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଛୋଟରାୟ ତାଙ୍କୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟର ଉପାଧି ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ବଳଦେବ ରଥରୁ ସେ ସାରା ଓଡିଶା ପାଇଁ ହେଇଗଲେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ |

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଉପାଧି ପାଇବା ପରେ ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ସ୍ୱରୂପ ବଳଦେବ ରଥ ରାଜାଙ୍କୁ ରାଜ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ସାହାଯ୍ୟ କରିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ | ରାଜ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ଉନ୍ନତିମୂଳକ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ସେ ନିର୍ବାହ କରୁଥିଲେ | ପୁନଶ୍ଚ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ନିଜର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ହେତୁ ସେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାଜ୍ୟରୁ ଆସୁଥିବା ବଡବଡ ବିଦ୍ୱାନଙ୍କ ସାଙ୍ଗରେ ଶାସ୍ତ୍ରଚର୍ଚ୍ଚା ତଥା ସାହିତ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚା କରୁଥିଲେ |

ଏହି ସମୟରେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ନେଇ ଆଉ ଏକ ସୁନ୍ଦର କଥା ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ | କୁହାଯାଏ- ସେତେବେଳେ ଜଳନ୍ତର ପଡୋଶୀ ରାଜ୍ୟ ମଞ୍ଜୁଷା ସହ ଜଳନ୍ତରର ଘୋର ଶତ୍ରୁତା ଥିଲା | ଦୁଇ ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଯୁଦ୍ଧ ହେବା ଅବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ଆସିଯାଇଥିଲା | କିନ୍ତୁ ବଳଦେବ ରଥ ମଞ୍ଜୁଷା ରାଜ୍ୟକୁ ଯାଇ ତାଙ୍କ ରାଜାଙ୍କୁ ନିଜର ସୁମଧୁର କବିତାଗୁଡିକ ଶୁଣେଇଲେ | ତାଙ୍କ ସୁମଧୁର କବିତା ଏତେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଥିଲା ଯେ ମଞ୍ଜୁଷାର ରାଜା ଜଳନ୍ତର ସହିତ ଥିବା ନିଜର କଳହ ଭୁଲିଗଲେ | ଏଇଭଳି ଭାବେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଚେଷ୍ଟା ବଳରେ ବିନା ହିଂସାରେ ଦୁଇ ରାଜ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ବିବାଦର ଅବସାନ ଘଟି ବନ୍ଧୁତା ସ୍ଥାପନ ହେଇଗଲା |

ବଳରାମ ରଥ ଜଳନ୍ତରରେ ଥିବା ସମୟରେ ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କର ଲାବଣ୍ୟବତୀ କାବ୍ୟ ଭଳି ଆଉ ଏକ କାବ୍ୟ ଲେଖିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ | ରାଜା ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ପାଳିତା କନ୍ୟା ଅପୂର୍ବ ସୁନ୍ଦରୀ ଚନ୍ଦ୍ରକଳାଙ୍କୁ ନାୟିକା ଭାବରେ ନେଇ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ "ଚନ୍ଦ୍ରକଳା" ନାମକ ଏକ ଚମତ୍କାର କାବ୍ୟ ଲେଖିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ | କିନ୍ତୁ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟବଶତଃ ମାତ୍ର ଚଉଦଟି ଛାନ୍ଦ ପରେ ବସନ୍ତ ରୋଗରେ ଚନ୍ଦ୍ରକଳାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହେଇଗଲା ଏବଂ ଅସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଲା ଚନ୍ଦ୍ରକଳା କାବ୍ୟଟି | ନିଜ ନାୟିକା ଚନ୍ଦ୍ରକଳାଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ କାବ୍ୟ "ଚନ୍ଦ୍ରକଳା"କୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ କରି ପାରିନଥିଲେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ |

ଆଠଗଡ଼ ରାଜା ବାଲୁଙ୍କେଶ୍ୱର ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦ୍ଦେବ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଖ୍ୟାତି ଶୁଣି ତାଙ୍କୁ ନିଜ ରାଜ୍ୟକୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କଲେ | ଜଳନ୍ତରର ରାଜାଙ୍କଠୁ ଅନୁମତି ନେଇ ବଳଦେବ ରଥ ନିଜ ବାଲ୍ୟଜୀବନ କଟେଇଥିବା ସ୍ଥାନ ଆଠଗଡ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କଲେ | କଳା ଓ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରେମୀ ଆଠଗଡ ରାଜା ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦ୍ଦେବଙ୍କ ଅନାବିଳ ସ୍ୱାଗତ ଓ ଆତିଥ୍ୟରେ ଅଭିଭୂତ ହେଲେ ବଳଦେବ | ରାଜାଙ୍କ ସହ ସଂଗୀତ ଓ ସାହିତ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଦିନ ପରେ ଦିନ କଟିଗଲା |

ସେଇଠି ନିଜ ରହଣି ସମୟରେ ଅନେକ ଗୀତି କବିତା ଲେଖିଥିଲେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ | ମହାନ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତ ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦ୍ଦେବଙ୍କ ଉତ୍ସାହ ହେତୁ ଏଇ ସମୟରେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରଚନା କରିଥିଲେ ତାଙ୍କର ସବୁଠୁ ବିଖ୍ୟାତ କାବ୍ୟ "କିଶୋର ଚନ୍ଦ୍ରାନନ୍ଦ ଚମ୍ପୁ" | କ ଠାରୁ କ୍ଷ ଅକ୍ଷର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚମତ୍କାର ରୂପେ ଲେଖାଯାଇଥିବା ଏଇ ଚମ୍ପୁରେ କୃଷ୍ଣ ଓ ରାଧାଙ୍କ ପ୍ରେମ ସମ୍ପର୍କକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି | କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଲେଖିଛନ୍ତି-କି ହେଲାରେ ଖରାପ ତୁ ହେଲୁରେ

କି ହେଲାରେ କହିତ ନୁହଁଇ ଭାରତୀରେ

ଖାଲି ଯା ଦୂରରୁ ଦେଖି କଳନା କଲା ମୋ ଆଖି

କଳା ଇନ୍ଦିବର ଆରତିରେ

ଗଲାଣି ତ ଗଲା କଥାରେ ସଙ୍ଗାତ

ଗଲାଣି ତ ଗଲା କଥା

ଗୁପତେ ସିନା ମୁଁ ତୋତେ ପଚାରିଲି

ବଳିପଡିବାରୁ ବ୍ୟଥା

ଆଠଗଡରେ କିଛି ବର୍ଷ ସାହିତ୍ୟ ସାଧନାରେ ନିମଗ୍ନ ହେବାପରେ ନିଜ ଜ୍ୟୈଷ୍ଠ ପୁତ୍ରୀ ନିମନ୍ତେ ଜାମାତା ଖୋଜିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆଠଗଡ ରାଜାଙ୍କ ଅନୁମତି ନେଇ ସେ ନୀଳାଚଳ ଧାମ ପୁରୀକୁ ଯାତ୍ରା କଲେ | ସେଇ ସମୟରେ ପୁରୀର ଗଜପତି ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଥିଲେ ସେ | ସାହିତ୍ୟ ରସିକ ଗଜପତି ମୁକୁନ୍ଦ ଦେବ ପଣ୍ଡିତ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ ମାନଙ୍କୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସମ୍ମାନ କରୁଥିଲେ | ଏହି ସମୟରେ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କୁ ନିଜ ସାହିତ୍ୟ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ପରାକାଷ୍ଠା ଦେଖେଇବାକୁ ଅନେକ ପରୀକ୍ଷାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡିଥିଲା | କିନ୍ତୁ ଶେଷରେ ତାଙ୍କ ସୃଜନଶୀଳତାର ବିଜୟ ହେଇଥିଲା ଏବଂ ତାଙ୍କ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟରେ ମୁଗ୍ଧ ହେଇ ଗଜପତି କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଶିରରେ ପାଟର ଶୀରିପା ବାନ୍ଧି ସମ୍ମାନିତ କରିଥିଲେ | ପୁରୀରେ ଥିବା ସମୟରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରେରେ ପ୍ରଖ୍ୟାତ କବି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଦେଖା ହେଇଥିଲା ଏବଂ ଦୁଇ କବିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘନିଷ୍ଠତା ମଧ୍ୟ ବଢିଥିଲା | ହାସ୍ୟକବି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ହିଁ ଏଇ ସମୟରେ ସେ "ହାସ୍ୟ କଲ୍ଲୋଳ" ଭଳି ହାସ୍ୟରସାତ୍ମକ ଗଦ୍ୟ ରଚନା କରିପାରିଥିଲେ |

ଯଦିଓ ଏଇ ସମୟରେ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ଜଳନ୍ତର ଓ ଆଠଗଡକୁ ନିୟମିତ ଯିବା ଆସିବା ଲାଗିରହିଥିଲା ତେବେ ଜଳନ୍ତରର ରାଜାଙ୍କ ଦେହାନ୍ତ ପରେ ଜଳନ୍ତର ରାଜପରିବାରର କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପ୍ରତି ଯଥେଷ୍ଟ ସ୍ନେହ ସମ୍ମାନ ଥିଲା ସତ୍ତ୍ୱେ ସେ ସବୁଦିନ ପାଇଁ ଆଠଗଡକୁ ଚାଲିଯିବାପାଇଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ | ତେବେ ନିଜ ଜୀବନର ଶେଷ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଳନ୍ତର ରାଜପରିବାର ସହ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା |

ଆଠଗଡ ଫେରିଆସିବା ପରେ ବଳଦେବ ରଥ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଥିଲେ ଯେ ଅନେକ ପ୍ରତିଭାହୀନ ବ୍ୟକ୍ତି ଅକବିତା ଲେଖି ସାହିତ୍ୟ ରସିକ ରାଜାଙ୍କ ପାଖରୁ ପୁରସ୍କାର ନବାରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଅଛନ୍ତି | ଏହାର କାରଣ ଥିଲା ଯେ ରାଜା କବି ଓ ଅକବିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଫରକ ଜାଣି ପାରୁନଥିଲେ | ତେଣୁ ରାଜା ଏବଂ ଏହି କଥାକଥିତ କବି ମାନଙ୍କୁ ସତ୍ୟ ସାଙ୍ଗରେ ପରିଚିତ କରେଇ ଦେବାକୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଲେଖିଥିଲେ ତାଙ୍କର କାଳଜୟୀ କବିତା "ଜଗତେ କେବଳ" | ଅନ୍ୟକୁ କେବଳ ଅନୁକରଣ କରି ସାହିତ୍ୟିକ ବୋଲାଉଥିବା ଏଇ କବିମାନଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେ ଲେଖିଥିଲେ-

ବରଜୀବ ରସେ ଦେଇ ମାନସ, ବରଜି ବରଷେ ଅମେଧ୍ୟ ଗ୍ରାସ

ଦେହେ ମନ୍ଦାକିନୀ ରଜ ଲଗାଇ, ଗ୍ରାମ ଶୂକର କି ହୋଇବ ଗାଈ |

ଚଞ୍ଚୁ ଚରଣେ ଲଗାଇ ହିଙ୍ଗୁଳ, ନିଜ ତୁଣ୍ଡେ ମଣ୍ଡି ଖଣ୍ଡ-ମୃଣାଳ

ଚାଲୁଁ ପୂର୍ବ ଅଙ୍ଗ ବୁଲାଇ ବକୀ, ତେବେ ସେ ମରାଳୀ ବୋଲାଇବ କି ||

ଜଗତେ କେବଳ, ଜନେ ହସିବେ ଏହି ତହୁଁ ଫଳ |

ରାଜଦରବାରରେ ସେ ଏହି କବିତାଟି ପଢିବା ପରେ ରାଜାଙ୍କ ସମେତ ଅନ୍ୟ ସମସ୍ତଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଜ୍ଞାନୋଦୟ ହେଇଥିଲା | ଏହି ସମୟ କାଳରେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ପାରମ୍ପରିକ ଉତ୍କଳୀୟ ରାଗରାଗିଣୀରେ ସ୍ୱର ସଂଯୋଜିତ ଅନେକ ଓଡିଶୀ ଗୀତ, ଚମ୍ପୁ, ଛାନ୍ଦ, ଚୌପଦୀ, ତଥା ଚିଟାଉ ରଚନା କରିଥିଲେ | ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ କାମଦୁହା ଚଉତିଶା, ବିରହୀ ଚଉତିଶା, ମଞ୍ଜୁଳା ଚଉତିଶା, ମୋହନା ଚଉତିଶା, ସଖୀ ଚଉତିଶା ଏବଂ ରସିକ ଚଉତିଶା ଆଜି ବି ଓଡ଼ିଆର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ | କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଢୁମ୍ପା ସଙ୍ଗୀତର ପ୍ରତିଷ୍ଠାତା ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ଏବଂ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ନିଜେ ଅନେକ ଗୁଡିଏ ଢୁମ୍ପା ଗୀତ ଯଥା "ଜାଇଫୁଲ ଢୁମ୍ପା", "ଛୋଟ ଢୁମ୍ପା" ଓ "ନିଆଳୀଗଭା ଢୁମ୍ପା"ର ରଚୟିତା | ତାଙ୍କ ରଚିତ ଅନ୍ୟ ପୁସ୍ତକ ଗୁଡିକ ହେଲା “ରତ୍ନାକର ଚମ୍ପୁ”, "ପ୍ରେମୋଦୟ ଚମ୍ପୂ," “କବିତା କଲ୍ଲୋଳିନୀ”, “ସଙ୍ଗୀତ କଳ୍ପଲତା” ଇତ୍ୟାଦି | ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଅନେକ ଭଜନ ଓ ଜଣାଣ ଯଥା "ସର୍ପ ଜଣାଣ", "ମହାବାହୁ ଜଣାଣ" ଓ "ଜଗନ୍ନାଥ ଜଣାଣ" ରଚନା କରି ସେ ନିଜ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତିଭାର ନିଦର୍ଶନ କରିଯାଇଛନ୍ତି |

ସାହିତ୍ୟ ପରି ଶାସନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ଦକ୍ଷତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିଥିବା ବଳଦେବ ରଥ ୧୮୨୨ରୁ ୧୮୩୦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବ୍ରହ୍ମପୁରର ଦେୱାନ ଓ ୧୮୩୦ରୁ ୧୮୩୩ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାରଳାଖେମୁଣ୍ଡି ମହାରାଜାଙ୍କ ଦେୱାନ ଭାବରେ ଦାୟିତ୍ୱ ସୁଚାରୁ ରୂପେ ତୁଲେଇଥିଲେ | ତେବେ ନିଜ ସାହିତ୍ୟ ରଚନାରେ ବ୍ୟାଘାତ ସୃତି ହେଉଥିବାରୁ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଶାସନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମନୋନିବେଶ ନ କରିବାପାଇଁ ମନସ୍ଥ କରିଥିଲେ ବଳଦେବ ରଥ |

ଜୀବନର ଅପରାହ୍ନରେ ଶାନ୍ତିମୟ ସମୟ ଅତିବାହିତ କରୁଥିବା ସମୟରେ ୧୯୪୫ ମସିହାରେ ଆଠଗଡ ରାଜାଙ୍କ ଆମନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଲେ ବଳଦେବ ରଥ | ଆମନ୍ତ୍ରିତ ହେଇ ଆଠଗଡ ଯାଇଥିବା ସମୟରେ ସେ ବସନ୍ତ ରୋଗର ଶିକାର ହେଲେ | ରାଜାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଚିକିତ୍ସା ପାଇଁ କରାଯାଇଥିବା ଶତଚେଷ୍ଟା ସତ୍ତ୍ୱେ ଶେଷରେ ଆଖି ବୁଜିଲେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ |ଯଦିଓ ସେଦିନ ଓଡିଶା ଆକାଶରୁ ବଳଦେବ ରଥ ନାମକ ସୂର୍ଯ୍ୟଟି ଅସ୍ତ ହେଇଯାଇଥିଲା କିନ୍ତୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ଦୀପ୍ତିମାନ ରଚନାବଳିରୁ ନିରନ୍ତର ଵିତରିତ ହେଉଥିବା ସେହି କିରଣ ଯେ ଯୁଗଯୁଗ ଧରି ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜକୁ ଆଲୋକିତ କରି ରଖିଥିବ ସେଥିରେ ତିଳେମାତ୍ର ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ | ଆଉରି ଅନେକ ଦଶନ୍ଧି ପରେ ମଧ୍ୟ ଓଡିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ଗୁଂଜରିତ ହେଉଥିବ-

କଳାବତୀ ରେ, କହ ମୋଠାରୁ ତେଜି କପଟରୀତି।

କିପାଁ ଆଜ ଆଜନମ, ସୁଖୀ କଳାକର ମୁଖ ଅଛି ଶୁଖି

କମନୀୟ ବିମ୍ବ-ବିଜୟୀ ଅଧରେ

ମୃଗମଦେ ଭୃଙ୍ଗ ନାହିଁ ଲେଖି । ୧ ।

କୋକନଦଜିଣା ଚାରୁକର, କିଶଳୟ ଗେଣ୍ଡ ମଣ୍ଡିବାର

କେଉଁକାଳେ ହେଲେ ଦେଖି ତ ନ ଥିଲା

ପରାଣ ସଖି, ନୟନ ମୋର । ୨ ।