ସଭ୍ୟତାର ପ୍ରାରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ସ୍ଥାନ ଗୁଡିକ ବିସ୍ତିନ୍ନ ନଦୀଶଯ୍ୟାର ଅବଗୁଣ୍ଠନ ତଳେ ନିଜର ପ୍ରମାଣ ଦେଉଛନ୍ତି | ପୃଥିବୀ ପୃଷ୍ଟରେ ଅନେକ ପରିମାଣର ମିଠାଜଳ ବା ପାନୀୟଜଳକୁ ଧାରଣା କରିଥିବା ନଦୀଗୁଡିକ ଯାହା ଜୀବଜଗତକୁ ଏକ ଉପହାର | ଜୀବନଶୈଳୀ ଏବଂ ପରିବେଶ ଗଠନ ତଥା ମାନବ ସଭ୍ୟତା ପ୍ରତିପାଦନ କରିବା ପାଇଁ ନଦୀଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି | ପରିବେଶରେ ସେମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି | ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ଉଦ୍ଭିଦ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରଜାତିକୁ ଜୀବନ୍ତ ରଖନ୍ତି | ମାନବଙ୍କ ପାଇଁ ନଦୀଗୁଡ଼ିକ ବାଣିଜ୍ୟ, କୃଷି ଏବଂ ପରିବହନ ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ | ଇତିହାସରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶରେ ଏମାନଙ୍କର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଥାଏ | ଉଭୟ ପ୍ରାକୃତିକ ଏବଂ କୃତ୍ରିମ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ନଦୀର ମହତ୍ତ୍ୱ ପରିବେଶ ସନ୍ତୁଳନ ବଜାୟ ରଖିବା ଏବଂ ମାନବ ସମାଜର ଗତିପଥକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିବାରେ ସେମାନଙ୍କର ଗଭୀର ସ୍ଥିତି ସୂଚିତ ହୁଏ |

ନଦୀର ଉତ୍ଥାନରୁ ପତ୍ତନ ଯାଏଁ ଏହା ଭିନ୍ନଭିନ୍ନ ଉପାଦାନକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରେ ଯାହା ନଦୀର କାୟାକୁ ଭିନ୍ନ ବନାଏ | ନଦୀର ପ୍ରାରମ୍ଭ ସାଧାରଣତଃ ପର୍ବତ, ପଠାର, ଉଚ୍ଚଶୃଙ୍ଗ,ହିମପର୍ବତରୁ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇ ନିମ୍ନଗାମୀ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଭୂମିକୁ କ୍ଷୟ କରି ଉପତ୍ୟକା ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ | ନଦୀର ଶକ୍ତି ବୃଦ୍ଧି କରି ଉପନଦୀଗୁଡିକ ଯୋଗଦାନ କରନ୍ତି | ନଦୀ ସାଗର ମୁହାଣ ପାଖକୁ ଆସିବା ପରେ ତ୍ରିକୋଣ ଭୂମି ସୃଷ୍ଟିକରେ ଏବଂ ଉର୍ବର ସମତଳ ଭୂମି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ପଙ୍କ ଜମା ହୋଇଯାଏ । କ୍ଷୟ ଏବଂ ସଂରକ୍ଷଣର ଏହି ଗତିଶୀଳ ପ୍ରକ୍ରିୟା ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ ଯେ ନଦୀଗୁଡ଼ିକ କିପରି ସେମାନଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ଉପାଦାନ ମାଧ୍ୟମରେ ପୃଥିବୀ ପୃଷ୍ଠର ଚିରସ୍ଥାୟୀ ସ୍ଥିତିକୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଭାବରେ ଗଢ଼ନ୍ତି |

ନଦୀଗୁଡ଼ିକ ଜୀବନ୍ତ ଜୈବ ବିବିଧତା ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି | ଜୀବନର ଏକ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଏମାନେ ପୋଷଣ କରନ୍ତି | ସେମାନଙ୍କ ତଟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନ ବିଭିନ୍ନ ଉଦ୍ଭିଦ ପାଇଁ ଏକ ଆଶ୍ରୟସ୍ଥଳ ଯୋଗାଇଥାନ୍ତି |ଗଛଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ସୂକ୍ଷ୍ମ ବନ୍ୟ ଫୁଲ ଏବଂ ଗୁଳ୍ମ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏ ପରିବେଶରେ ନିଜର ଭାଗିଦାରୀ ଦେଇଥାନ୍ତି | ନଦୀର ଜଳ ତଟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥଳଚର, ଉଭୟଚର ଏବଂ ଜଳଜାତୀୟ ପ୍ରଜାତି ତଥା ଭିନ୍ନ ଜାତୀୟ ଉଦ୍ଭିଦଙ୍କୁ ନେଇ ଏକ ଜଟିଳ ଖାଦ୍ୟ ତାନ୍ତ୍ରିକା ଗଠନ କରେ | ଅତିରିକ୍ତ ଭାବରେ ନଦୀ ଏବଂ ଏହାର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟରେ ସଂଯୋଗ ଅନେକ ପ୍ରାଣୀ ପ୍ରଜାତିର ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣ ଏବଂ ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଅନୁମତି ସ୍ଥାପନ କରେ | ପୁଷ୍ଟିକର ସମୃଦ୍ଧ ପରିବେଶ ଏବଂ ଜଳର ଉପଲବ୍ଧତା ନଦୀ ଏବଂ ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଆନ୍ତର୍ନିହିତ ସ୍ଥିତି ପାଇଁ ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଉଦ୍ଭିଦ ଏବଂ ପ୍ରାଣୀ ଜୀବନର ବଞ୍ଚିବା ଏବଂ ବୃଦ୍ଧିରେ ନଦୀଗୁଡ଼ିକୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ |

ଇତିହାସରୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯାଏଁ ନଦୀଗୁଡିକ ମାନବ ସମାଜର ଅବିଚ୍ଛେଦ୍ୟ ଅଙ୍ଗ ଭାବେ ରହିଆସିଛି | ଐତିହାସିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସଂଯୋଗର ଯୋଗୁଁ ଏହା ସଭ୍ୟତାକୁ ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମଦେଇପାରେ | ବାଣିଜ୍ୟ ଏବଂ ପରିବହନ ପାଇଁ ମାର୍ଗଭାବରେ ନଦୀଗୁଡିକ ସାମଗ୍ରୀର ଗତିବିଧିକୁ ସୁଗମ କରି ସେମାନଙ୍କ ତଟରେ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅଭିବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିନିମୟକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥାନ୍ତି | ଋତୁକାଳୀନ ବନ୍ୟା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରି ଉର୍ବର ନଦୀ ଉପତ୍ୟକାରେ କୃଷି ସଭ୍ୟତା ବୃଦ୍ଧିପାଏ | ଅଧିକନ୍ତୁ, ନଦୀଗୁଡ଼ିକ ମନୋରଞ୍ଜନର ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରେ | ଅବକାଶରେ ଡଙ୍ଗା ଚାଳନା ଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ମତ୍ସ୍ୟଜୀବୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ | କେବଳ ଅର୍ଥନୀତି ନୁହେଁ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅଭ୍ୟାସ ଏବଂ ପରମ୍ପରାକୁ ମଧ୍ୟ ଗଢ଼ିଥାଏ | ଏହି ବହୁମୁଖୀ ସ୍ଥିତି ମାନବ ଇତିହାସ ଗଠନରେ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ଦୃଶ୍ୟପଟ୍ଟ ନଦୀର ମହତ୍ତ୍ଵକୁ ଦର୍ଶାଏ ଯାହା ବିଶ୍ୱବ୍ୟାପୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ନିଜକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ |

ନଦୀ ବେଳେବେଳେ ଅନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇଯାଏ ଯାହା ସେମାନଙ୍କର ପରିସ୍ଥିତିକତନ୍ତ୍ରକୁ ବିପଦରେ ପକାଇଥାଏ |ପ୍ରଦୂଷଣ, ଶିଳ୍ପ ନିଷ୍କାସନ ଏବଂ କୃଷି ପ୍ରବାହରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ବର୍ଜ୍ୟବସ୍ତୁ ଜଳକୁ ଦୂଷିତ କରେ ଏବଂ ପରିବେଶ ତଥା ନଦୀର ଜୀବନ ପ୍ରଣାଳୀକୁ କ୍ଷତି ପହଞ୍ଚାଏ | ଡ୍ୟାମ୍ ବା ବଡ ଜଳାଶୟ ନିର୍ମାଣ ପ୍ରାକୃତିକ ନଦୀ ପ୍ରବାହକୁ ବଦଳାଇଥାଏ | ଜଳଜୀବନକୁ ବାଧା ଦେଇଥାଏ ଏବଂ ମାଛ ତଥା ଅନ୍ୟ ଜଳ ଜୀବଙ୍କ ସ୍ଥାନାନ୍ତରଣରେ ବାଧା ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ | ଜଳବାୟୁ ପରିବର୍ତ୍ତନରେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଛି | ଏହି ବିପଦଗୁଡିକ ସାମୂହିକ ଭାବରେ ଜୈବ ବିବିଧତା, ଜଳର ମାନ ଏବଂ ନଦୀ ପରିସ୍ଥିତିକତନ୍ତ୍ରୀର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ ପାଇଁ ଏକ ବଡ଼ ବିପଦ ସୃଷ୍ଟି କରେ | ଏହି ପ୍ରଭାବକୁ ହ୍ରାସ କରିବା ଏବଂ ପୃଥିବୀରେ ଜୀବନ ବଞ୍ଚାଇବାରେ ନଦୀଗୁଡ଼ିକର ଅମୂଲ୍ୟ ଭୂମିକାକୁ ସୁରକ୍ଷିତ ରଖିବା ପାଇଁ ଜରୁରୀ ପଦକ୍ଷେପ ଏବଂ ନିରନ୍ତର ଅଭ୍ୟାସ ଜରୁରୀ ଅଟେ |

ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସହଯୋଗ ଠାରୁ ଆରମ୍ଭକରି ପ୍ରାଥମିକ ସ୍ତର ଉଦ୍ୟମ ଯାଏଁ ଅନେକ ପଦକ୍ଷେପ ଅଛି ଯାହା ନଦୀର ଜୀବନପ୍ରଣାଳୀର ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଯୋଗାଇପାରେ |

ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ନଦୀ ଏବଂ ବିଶ୍ୱ ବନ୍ୟପ୍ରାଣୀ ସଂସ୍ଥାନ ପରି ସଂଗଠନଗୁଡ଼ିକ ବିଶ୍ୱବ୍ୟାପୀ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ନଦୀ ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଆଇନପ୍ରଣୟନ ତଥା ପ୍ରଚେଷ୍ଟା କରନ୍ତି | ସ୍ଥାୟୀ ପରିଚାଳନା ଅଭ୍ୟାସ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ଜଳପଥଗୁଡିକର ସୁରକ୍ଷା କରନ୍ତି।

ସ୍ଥାନୀୟ ପଦକ୍ଷେପ ଯେପରିକି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ନଦୀ ସଫା କରିବା ଏବଂ ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପ୍ରକଳ୍ପ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥାଏ |ଅନେକ ଦେଶ ନଦୀଗୁଡିକର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ନୀତି ପ୍ରଣୟନ କରନ୍ତି | ୟୁରୋପୀୟ ୟୁନିଅନର ୱାଟର ଫ୍ରେମୱାର୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାମା ଏବଂ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ରରେ ସ୍ୱଚ୍ଛ ଜଳ ଆଇନ ନଦୀ ଜୀବନ ତନ୍ତ୍ରିକା ସୁରକ୍ଷା ତଥା ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଆଇନଗତ ପ୍ରୟାସର ଉଦାହରଣ ଅଟେ।

ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ - କେତେକ ପଦକ୍ଷେପ ପରିବେଶ ସଂରକ୍ଷଣ ସହିତ ଶକ୍ତି ଆବଶ୍ୟକତାକୁ ସନ୍ତୁଳିତ କରିବା ଉପରେ ଧ୍ୟାନ ଦେଇଥାଏ | ସ୍ଥାୟୀ ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରକୃତି ସଂରକ୍ଷଣର କାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଜୀବ ଅନୁକୂଳ ଟର୍ବାଇନ ଟେକ୍ନୋଲୋଜିର ବିକାଶ ଡ୍ୟାମର ପ୍ରଭାବକୁ କମ୍ କରିବା ଦିଗରେ ଏକ ଉଚିତ ପଦକ୍ଷେପ ଅଟେ |

ଶିକ୍ଷାଗତ ଅଭିଯାନ କିଛି ଅଭିଯାନ ମଧ୍ୟରେ କାନାଡାର “ତୁମର ନଦୀକୁ ଭଲ ପାଅ” ପଦକ୍ଷେପ ପରି ଜନସଚେତନତା ଅଭିଯାନ ନଦୀଗୁଡିକର ମହତ୍ତ୍ଵ ବିଷୟରେ ସମ୍ପ୍ରଦାୟକୁ ଶିକ୍ଷା ଦେବା ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ସଂରକ୍ଷଣ ପାଇଁ ଥିବା ଦାୟିତ୍ବକୁ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଛି |

ଏହି ସାମୂହିକ ପ୍ରୟାସ ନଦୀ ଜୀବନ ତନ୍ତ୍ରିକାର ସଂରକ୍ଷଣ ଏବଂ ପୁନରୁଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଏକ ବିଶ୍ୱସ୍ତରୀୟ ପ୍ରତିବଦ୍ଧତା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ ତଥା ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଜଳପଥଗୁଡିକର ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ସ୍ଥାନୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ରଣନୀତିର ସଂଯୋଗକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେଇଥାଏ |

ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ ପ୍ରବାହିତ ନଦୀଗୁଡ଼ିକର ଗତିଜ ଶକ୍ତିକୁ ବ୍ୟବହାର ଦ୍ୱାରା ଜଳବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ମିଳେ |ବୃହତ ଜଳଭଣ୍ଡାର ଯେପରିକି ମହାନଦୀର ହୀରାକୁଦ ଜଳଭଣ୍ଡାର ପରି ପାରମ୍ପାରିକ ବନ୍ଧଗୁଡ଼ିକ ନଦୀ ଜଳରୁ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପାଦନ କରେ ଏବଂ ଜଳକୁ ମୁକ୍ତ ଭାବରେ ପ୍ରବାହିତ କରାଏ | ଯାହା ପରିବେଶଗତ ବ୍ୟାଘାତକୁ ସ୍ୱଳ୍ପ କରେ | ଏହି ପ୍ରଣାଳୀଗୁଡ଼ିକ ନଦୀର ପରିସ୍ଥିତିକ ତନ୍ତ୍ରୀକୁ ଯଥେଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ନକରି ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଉତ୍ପାଦନ କରନ୍ତି |

ଅଭିନବ ଟର୍ବାଇନ ଡିଜାଇନ୍, ଯେପରିକି ମାଛ ଅନୁକୂଳ ଟର୍ବାଇନ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଉତ୍ପାଦନ ସମୟରେ ଜଳଜୀବ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ହ୍ରାସ କରିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଛି | ଏହି ଟର୍ବାଇନଗୁଡିକ ନିରାପଦ ମାଛ ଗମନାଗମନକୁ ସକ୍ଷମ କରିଥାଏ ଏବଂ ନଦୀଗୁଡ଼ିକରେ ଜୈବ ବିବିଧତା ବଜାୟ ରଖିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ |ଜଳ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ପ୍ରକଳ୍ପ ଯୋଜନା କରିବାରେ ପରିବେଶ ପ୍ରଭାବର ମୂଲ୍ୟାଙ୍କନ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ | ଯାହା ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବିପଦ ଚିହ୍ନଟ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରନ୍ତି ଏବଂ ଜଳଜୀବନ ତାନ୍ତ୍ରିକା ଏବଂ ସ୍ଥାନୀୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଉପରେ ପ୍ରତିକୂଳ ପ୍ରଭାବକୁ ହ୍ରାସ କରିବା ପାଇଁ ପଦକ୍ଷେପଗୁଡିକର କାର୍ଯ୍ୟକାରିତାକୁ ମାର୍ଗଦର୍ଶନ କରନ୍ତି |

ଓଡିଶା ମଧ୍ୟଦେଇ ପ୍ରବାହିତ ନଦୀଗୁଡିକ ଯଥା – ମହାନଦୀ, ବ୍ରାହ୍ମଣୀ, ବୈତରଣୀ, ସୁବର୍ଣ୍ଣରେଖା, ବୁଢାବଳଙ୍ଗ, ବାହୁଡା଼, ଋଷିକୂଲ୍ୟା, ନାଗାବଳୀ,ବଂଶଧାରା,ସାଳନ୍ଦୀ,ଇନ୍ଦ୍ରାବତୀ,କୋଲାବ

ନଦୀ ଯାହାର ପ୍ରଭାବ ନିୟମିତ ରୂପେ ଜନଜୀବନରେ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ଏବଂ ବିଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ପ୍ରଣାଳୀରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଏ | ଏହା ସମାଜରେ ସଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସ୍ଥିତିକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ ପ୍ରଭାବିତ କରେ | ଏହାର ସରଂକ୍ଷଣ ଉପରେ ଉଚିତ ପଦକ୍ଷେପ ନେବା ଆବଶ୍ୟକ ଯାହା ପରିବେଶରେ ଏକ ଯୁକ୍ତାତ୍ମକ ପ୍ରଭାବ ପକାଇବ |

ନଦୀ

ଏକ ଉତ୍ସ ଜୀବନ ପ୍ରଣାଳୀର