ଭୋଗମଣ୍ଡପଟି ପଞ୍ଚରଥ ପୀଢ ଦେଉଳ। ଅନର୍ଥ ପାଗ ଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦେଖାଯାଉ ନ ଥିବାରୁ ତ୍ରିରଥ ଦେଉଳ ହେବାର ସନ୍ଦେହ ହୁଏ। ଏହି ମନ୍ଦିରର ବାଡ଼ରେ ଅତି ସୁନ୍ଦର ପଥର ମୂର୍ତ୍ତି ଗୁଡ଼ିଏ ଅଛି। ଜାଲି କାମ ମଧ୍ୟ ଅଛି। ଜଂଘା, ବରାଣ୍ଡି‌ ଓ ସାକର ନାନା ଧରଣର ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଶୋଭା ପାଉଛି।ନାଗଖମ୍ବ, ଶାର୍ଦ୍ଦୁଳ, ଦୋପିଚା ଶାର୍ଦ୍ଦୁଳ, ହାତୀଧାଡି, କୁମ୍ଭୀର, ହଂସ ପ୍ରଭୃତିର ମୂର୍ତ୍ତି ଓ‌ ମିଥୁନ ଚିତ୍ରର ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ରହିଛି।ବରାଣ୍ଡିର ଭଣ୍ଡିମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ମିଥୁନଚିତ୍ର ଦେଖାଯାଏ। ପୂର୍ବଆଡ଼ର ବରାଣ୍ଡିର ବାଡରେ କେତେକ ପୌରାଣିକ ଚିତ୍ର (ମୂର୍ତ୍ତି) ରହିଛି। କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଦୋଳଯାତ୍ରା ଚିତ୍ରଟି ବଡ଼ ସୁନ୍ଦର ହୋଇଛି। ବୃଷଭ ଉପରେ ସିଂହ ବସିଥିବା ଚିତ୍ର, ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଗୋରୁ ଚରେଇବା ଚିତ୍ର, ଶ୍ରୀରାମଙ୍କ ରାଜ୍ୟାଭିଷେକ, ନୌକାରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବସିଥିବା ଓ ଗୋପୀମାନେ ନୌକା ଚଳାଉଥିବା ଦୃଶ୍ୟ ଅତି ମନୋହର ହୋଇଛି।କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏଗୁଡ଼ିକ କୋଣାର୍କ ଚିତ୍ରମାନଙ୍କର ସମକକ୍ଷ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଚିତ୍ର ଗୁଡ଼ିକ ଯେ ଉଚ୍ଚ ଧରଣର ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ। ଦକ୍ଷିଣ, ପୂର୍ବ ଓ ଉତ୍ତର ଆଡ଼କୁ ଦ୍ବାର ଅଛି। ଭିତରକୁ ଯିବାପାଇଁ ପାହାଚ ମଧ୍ୟ ଅଛି। ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ବାରର ସମ୍ମୁଖ ଭାଗଟି ଏକ ନୂଆ ଛାତ ଦ୍ଵାରା ଆବୃତ ହୋଇଛି। ରୋଷଘରୁ ନାଟମନ୍ଦିରକୁ ଏହି ଛାତ ତଳେ ରାସ୍ତା ଅଛି। ମନ୍ଦିର ଭିତରେ ଚାରୋଟି ଖମ୍ବ ଅଛି। ପୂର୍ବ ଦ୍ଵାରରେ ଓ ଭିତରେ କେତୋଟି ଖମ୍ବରେ ଶିଳାଲିପି ଅଛି। ଏହି ମନ୍ଦିରଟି ବାଲିଆ ପଥରରେ ତିଆରି। ନାଲି ରଙ୍ଗରେ ପତ୍ରଗୁଡ଼ିକ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଛି।ଭଣ୍ଡିମାନଙ୍କରେ ଯେଉଁ ସବୁ ସୁନ୍ଦର ମୂର୍ତ୍ତି ତିଆରି ଅଛି ସେସବୁ ମୁଗୁନି ପଥରର। ଭୋଗମଣ୍ଡପରେ ସକାଳ ଧୂପ ପରେ “ଭଅଣ୍ଡ" ବା ଛତ୍ର ଭୋଗ ହୁଏ। ଏହା ଛଡ଼ା ଅନ୍ୟ ଭୋଗ ହୁଏ ନାହିଁ। ଏହି ଭୋଗଟି ଅନ୍ୟ ଭୋଗମାନଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ବଡ଼। ବହୁତ ମହାପ୍ରସାଦ ଭୋଗ ହୁଏ।

ଭୋଗମଣ୍ଡପର ଦକ୍ଷିଣ ବାଡ଼ରେ ବରାଣ୍ଡିର ଭଣ୍ଡିରେ ପୂର୍ବଆଡକୁ କଳା ମୁଗୁନି ପଥରରେ ଖୁଣ୍ଟା ହୋଇଥିବା ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ଅଛି। ସିଂହାସନ (ଖଟୁଲୀ) ଉପରେ ଜଗନ୍ନାଥ, ଶକ୍ତି ଯୁକ୍ତ ଶିବଲିଙ୍ଗ,ଓ ଚତୁର୍ଭୁଜା ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ରହିଛନ୍ତି।ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ଠିଆହୋଇ ରହିଛନ୍ତି। ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରୂପ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଉଳରେ ଯେଉଁରୂପ ଦେଖାଯାଉଛି ଠିକ୍ ସେହିପରି।ଲିଙ୍ଗଙ୍କ ଆକାର ଅନ୍ୟ ଦୁଇ ମୂର୍ତ୍ତି ତୁଳନାରେ ଛୋଟ। ମଧ୍ୟରେ ଶିବଲିଙ୍ଗ, ଲିଙ୍ଗଙ୍କ ଦକ୍ଷିଣ ଭାଗରେ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ପଶ୍ଚିମ ଭାଗରେ ମହିଷାସୁର ମର୍ଦ୍ଦିନୀ। ସିଂହାସନ ଉପରକୁ ଦୁଇଟି ପିଢାରେ ଛାତ ହୋଇଛି। ସି‌ଂହାସନର ଉପରକୁ ପ୍ରାୟ ଛାତ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜଗନ୍ନାଥ ଓ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀଙ୍କର ଛତ୍ର ଉଠିଛି। ସିଂହାସନ (ଖଟୁଲୀ)ର ତଳେ ଏକଯୋଡା ପାଦୁକା ଥୁଆ ହୋଇଛି।ପଥରଟିର ପ୍ରାୟ ଏକ ତୃତୀୟାଂଶ ସ୍ଥାନରେ ଠାକୁରମାନେ ରହିଛନ୍ତି। ସିଂହାସନ ଆଗକୁ ଜଣେ ଲୋକ (ପୁରୁଷ) ହାତରେ ଫୁଲମାଳ ଧରିଛି। ତା ଆଗକୁ ଜଣେ ପୁରୁଷ ହାତଯୋଡି ଠିଆହୋଇଛି। ଆଉ ତିନି ଜଣ ଲୋକ ଏହା ପଛରେ ଅଛନ୍ତି। ଜଣେ ଚାମର, ଜଣେ ଝରି ଓ ଆଉଜଣେ ବସ୍ତ୍ର ଧରିଛି। ସିଂହାସନପାଖରେ ଠିଆହୋଇଥିବା ଲୋକଟି ଜଣେ ସେବକ ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବ।ଆଉ ସେ ଯାହାଙ୍କୁ ଫୁଲମାଳ ଧରି ଅଭ୍ୟର୍ଥନା କରୁଛନ୍ତି ସେ ରାଜା ହୋଇଥିବା ସମ୍ଭବ। ଅନ୍ୟ ତିନି ଜଣ ରାଜସେବକ। ସିଂହାସନ ତଳକୁ କିଛି ଚିତ୍ର ନାହିଁ।

କୋଣାର୍କର ଯାଦୁଘରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ତିନୋଟି ମୂର୍ତ୍ତି ଅଛି।ଦୁଇଟିରେ ଜଗନ୍ନାଥ, ଶକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଶିବଲିଙ୍ଗ ଓ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ପୀଠ ଉପରେ ବସିଛନ୍ତି। ଏହି ଦୁଇଟି ଚିତ୍ର ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ଚିତ୍ରସାଙ୍ଗରେ ମୂଳତଃ ପ୍ରାୟ ସମାନ।ଏ ଦୁଇଟି ଭିତରୁ ଗୋଟିଏ ଚିତ୍ରର ମଝିରେ ଜଗନ୍ନାଥ, ତାଙ୍କ ଡାହାଣକୁ ଶିବଲିଙ୍ଗ ଓ ବାଁ କୁ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ଦୁର୍ଗା। ସିଂହାସନ ଆଗରେ ମୁଣ୍ଡିତମସ୍ତକ ପୂଜକ ଓ ଆଉ ଜଣେ ରାଜା। ସିଂହାସନ ତଳ ଅଂଶରେ କେତେକ ରାଜସେବକ ଅଛନ୍ତି।ଦ୍ବିତୀୟ ଫଳକଟିରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦକ୍ଷିଣକୁ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ଓ ବାମକୁ ଶକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଶିବଲିଙ୍ଗ ଅଛନ୍ତି। ସିଂହାସନ ଆଗକୁ ଦୁଇଜଣ ସେବକ, ସେମାନଙ୍କ ଆଗକୁ ରାଜା।ଦେଉଳର ପୀଠରେ ଉପର ଜଂଘାରେ ଏହିଭଳି ଆଉ ଏକ ଚିତ୍ର ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ। ଜଗନ୍ନାଥ ମୂର୍ତ୍ତିର ରୂପ ଏହି ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଜଣାପଡେ। ପୁରାଣମାନଙ୍କରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରୂପର ଯେଉଁ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦିଆଯାଇଛି,ତାହା ସହିତ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଖାଯାଉଥିବା ରୂପରେ କୌଣସି ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ନାହିଁ। ଏଥିରୁ କେହି କେହି ଅନୁମାନ କରି ପାରନ୍ତି ଯେ ପୁରାଣ ଲେଖା ବେଳକୁ ହୁଏତ ଭିନ୍ନ ରୂପ ଥିଲା ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗରେ ସେହି ରୂପର ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇଛି। ଅନ୍ତତଃପକ୍ଷେ ପୁରୀ ମନ୍ଦିରର ଭୋଗମଣ୍ଡପ ତିଆରି ବେଳକୁ ଓ କୋଣାର୍କ ଦେଉଳ ତିଆରି ବେଳକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ତ୍ରୟୋଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ବେଳକୁ ଯେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ବର୍ତ୍ତମାନ ରୂପ ପରି ରୂପ ଥିଲା ତାହା ଏହି ଚିତ୍ରମାନଙ୍କରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହେଉଛି। ଏହି ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଅବଲମ୍ବନ କରି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗବେଷକମାନଙ୍କ ଭିତରେ ବିଭିନ୍ନ ମତ ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ। ବ୍ଲକ୍ ସାହେବ କୋଣାର୍କ ଦେଉଳର ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି ଚିତ୍ରଟି ଦେଖି ଅନୁମାନ କରିଛନ୍ତି ଯେ ପୂର୍ବେ ଜଗନ୍ନାଥ ଦେଉଳରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଶିବ ଓ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀ ପୂଜା ପାଉଥିଲେ, ପରେ ଚୈତନ୍ୟ ଦେବଙ୍କ ସମୟରେ ଶିବଙ୍କ ବଦଳରେ ବଳଭଦ୍ର ଓ ମହିଷାସୁରମର୍ଦ୍ଦିନୀଙ୍କ ବଦଳରେ ସୁଭଦ୍ରା ପୂଜା ପାଇଲେ। ଏ ଯୁକ୍ତି ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ନୁହେଁ। କାରଣ ଚୈତନ୍ୟ ଦେବଙ୍କ ଓଡ଼ିଶା ଆଗମନ ଓ ଅବସ୍ଥାନ ସମୟ (ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମ ଭାଗ)ର ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ଶାରଳା ଦାସ (ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ)“ମହାଭାରତ"ରେ ବଳଭଦ୍ର ସୁଭଦ୍ରା ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରସଙ୍ଗ ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ଲେଖିଛନ୍ତି। ସଂସ୍କୃତ ପୁରାଣଗୁଡିକ ଚୈତନ୍ୟଦେବଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବର ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ଲେଖା।ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ମାନଙ୍କରେ ବଳଭଦ୍ର, ସୁଭଦ୍ରା ଓ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବରେ ଦେଖାଯାଏ। ତା ଛଡା, ଚୈତନ୍ୟ ଦେବଙ୍କ ସମସାମୟିକ କବି ଓ ଲେଖକ ମାନଙ୍କ ର ଚୈତନ୍ୟ ଚରିତ ବର୍ଣ୍ଣନା ସମ୍ବଳିତ କୌଣସି ଲେଖାରେ ଏ ବିଷୟର ଉଲ୍ଲେଖ ନାହିଁ। ଏହି ମୂର୍ତ୍ତିର ସାହାଯ୍ୟରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ କୈଫିୟତ ଏହିପରି ଭାବରେ ଦିଆଯାଇ ପାରେ। ମହାରାଜା ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ୟୁମ୍ନ ଯେତେବେଳେ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଆସିଲେ, ସେତେବେଳେ ସେ ପ୍ରଥମେ ଚର୍ଚ୍ଚିକାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ। ସେହିଠାରେ ଉତ୍କଳରାଜ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ଯୁମ୍ନଙ୍କୁ ଭେଟି ଅଭ୍ୟର୍ଥନା କରିଥିଲେ ।ଚର୍ଚ୍ଚିକାଙ୍କ ଦର୍ଶନ ପରେ ଏକାମ୍ର କାନନରେ ଲିଙ୍ଗରାଜଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିଥିଲେ ।ତାପରେ ନୀଳଗିରୀକୁ ଆସି ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଲାଭ କରିଥିଲେ ।ଏ ତିନି ଦେବଦେବୀହିଁ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ଯୁମ୍ନ ଦେଖିଥିବା ଦେବଦେବୀଙ୍କ ଭିତରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଅନ୍ୟମାନେ ଏମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟରୂପ ମାତ୍ର। ଯେଉଁ ରାଜା ; ସ୍ୱଜନ ପରିବୃତ ହୋଇ ଦେବତାମାନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରୁଛନ୍ତି ସେ ଇନ୍ଦ୍ରଦ୍ଯୁମ୍ନ ହେବା ସମ୍ଭବ। ଓଡିଶାରେ ତ୍ରିମୂର୍ତ୍ତି -ଶିବ,ଦୁର୍ଗା,ବିଷ୍ଣୁ-ପୂଜାର ସମନ୍ବୟର ପ୍ରକାଶ ହିଁ ଏହି ଚିତ୍ରଟିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବୋଲି ମନେ ହୁଏ ।

#କୂର୍ମପ୍ରାଚୀର* - ବଡଦେଉଳର ଚାରିପାଖକୁ ବେଢି ଯେଉଁ ବିରାଟ ପ୍ରାଚୀର ରହିଛି, ତାରନାମ କୂର୍ମପ୍ରାଚୀର ।ବେଢାର ନାମ କୂର୍ମବେଢା ବା ଭିତର ବେଢା।ବଡଦାଣ୍ଡଠାରୁ ଭିତର ବେଢାର ଚଟାଣ ପ୍ରାୟ କୋଡିଏ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚ । ପାଚେରୀର ଉଚ୍ଚତା ପ୍ରାୟ କୋଡିଏ ଫୁଟ । ଭିତର ବେଢାର ଚଟାଣ ପଥରରେ ତିଆରି ହୋଇଛି । ପାଚେରୀର ପୂର୍ବ ଓ ପଶ୍ଚିମ କାନ୍ଥର ଲମ୍ବ ୩୧୫ଫୁଟ ଓ ଦକ୍ଷିଣ, ଉତ୍ତର କାନ୍ଥର ଲମ୍ବ ୪୨୦ଫୁଟ। ଏହି ପାଚେରୀର ଛଅଟା ଦ୍ବାର ଅଛି। ମେଘନାଦ ପାଚେରୀର ଚାରି ଦ୍ବାର ଭଳି ପ୍ରାୟ ସିଧାରେ ଚାରି ଦ୍ବାର; ପୂର୍ବ କାନ୍ଥରେ ଐଶାନ୍ୟ କୋଣ ତରଫକୁ ଏକ ଦ୍ବାର, ଆଗ୍ନେୟ କୋଣ ଆଡ଼କୁ ଏକ ଦ୍ବାର।ଐଶାନ୍ୟକୋଣ ଦ୍ବାରବାଟେ ଠାକୁରମାନେ ସ୍ନାନପୂର୍ଣ୍ଣମୀ ଦିନ ସ୍ନାନ ମଣ୍ଡପକୁ ବିଜେ ହୁଅନ୍ତି। ଅନ୍ୟ ପର୍ବଦିନମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଚଳନ୍ତି ପ୍ରତିମା ଏହି ଦ୍ଵାର ବାଟେ ବାହାର ବେଢାକୁ ଯାଆନ୍ତି। ଆଗ୍ନେୟକୋଣ ଦ୍ଵାରବାଟେ ରୋଷେଇ ଘରକୁ ଯିବାକୁ ହୁଏ। ମେଘନାଦ ପାଚେରୀ ଓ କୁରୁମା ପାଚେରୀ ଭିତର ଦୂରତା ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ଶହ ଫୁଟ।କୁରୁମ ପାଚେରୀ ଠାରୁ ଦେଉଳର ସୀମା ଭିତରର ଦୂରତା ପ୍ରାୟ ଏକଶହ ଫୁଟ। ଚାରିଆଡେ ଏହି ଦୂରତା ସମାନ ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭେଦ ବେଶୀ ନୁହେଁ। ଏହି ପାଚେରୀର ଉପରେ ମଧ୍ୟ ସମଆକାରର କାଙ୍ଗୁଲାଗୁଡିଏ ଅଛି। ମେଘନାଦ ପାଚେରୀର ଚାରି ଦ୍ବାର ମଧ୍ୟର ଭୂମି ଗଡାଣିଆ ଥିବାରୁ ବାହାର ଦ୍ବାରଠାରୁ ଭିତର ଦ୍ଵାର ପଯ୍ୟନ୍ତ ରାସ୍ତାରେ ପାହାଚ ତିଆରି ହୋଇଛି। ସିଂହଦ୍ଵାରଠାରୁ କୂର୍ମବେଢା ଦ୍ବାର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ୨୦ଟି ପାହାଚ ଅଛି। କୂର୍ମ ପାଚେରୀର ପୂର୍ବ ଦ୍ଵାର (ସିଂହଦ୍ଵାର)ର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଅତି ରମଣୀୟ-ଭୋଗମଣ୍ଡପର ଶିଳ୍ପକଳାର ସମକକ୍ଷ। ଖ୍ରୀ୧୪୭୦ରେ ମହାରାଜା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ (ସାତ ଅଙ୍କରେ) କୂର୍ମ ବେଢା ତୋଳାଇଥିବା ଜଣାଯାଏ।