ଖଣ୍ଡଗିରି : କାଳକାଳ ଧରି କଳିଙ୍ଗ ସମ୍ରାଟ ଐର ଖାରବେଳଙ୍କ ବୀରତ୍ବ ଓ କଳାପ୍ରେମର ଗାଥା ଗାଉଛି ଖଣ୍ଡଗିରି। ଖଣ୍ଡଗିରି-ଉଦୟଗିରି ଜୈନ ସମ୍ରାଟଙ୍କର ସ୍ମୃତି ସବୁକୁ ସାଇତି ରଖିଛି ବୁକୁରେ। ପ୍ରାୟ ୪୦ଟି ଗୁମ୍ଫା ସମେତ ସେଠାରେ ରହିଛି ପୁରାତନ ଶିଳାଲିପି, ପଥର ଖୋଦେଇ କୀର୍ତ୍ତିରାଜି। ତତ୍କାଳୀନ ଓଡ଼ିଆ ଶିଳ୍ପୀର ନିହଣ ମୁନ ପ୍ରସ୍ତରରେ ଭରିଥିବା ପ୍ରାଣ ଆଜି ବି ସେଠି ତିଷ୍ଠି ରହିଛି ଓ ଦେଶ ବିଦେଶର ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରୁଛି। ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା ଓ ହାତୀ ଗୁମ୍ଫାର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଆଜି ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କୁ ବିସ୍ମିତ କରିବା ସହ ଓଡ଼ିଆ ଶିଳ୍ପୀର ଗୁଣ ଗାନ କରେ। ସମ୍ରାଟ୍‌ ଖାରବେଳଙ୍କ କଳାପ୍ରୀତି ଯୁଗ ଯୁଗ ପାଇଁ ଓଡ଼ିଆ ଶିଳ୍ପୀକୁ ଏଠି ବଞ୍ଚାଇ ରଖିଛି। ସେହିଭଳି ସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ବୀରତ୍ବର ଗାଥା ରହିଛି ଶିଳାଲିପିରେ। ଗଙ୍ଗାଠାରୁ ଗୋଦାବରୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିସ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ କଳିଙ୍ଗର ସମୃଦ୍ଧ ଇତିହାସ ଖଣ୍ଡଗିରିର ଶିଳାଖଣ୍ଡରେ ଖୋଦିତ ହୋଇ ରହିଛି।

ଏହି ପାହାଡ଼ କେବଳ ଏକ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରତୀକ ନୁହେଁ। ଏହା ଏକ ସିଦ୍ଧପୀଠ। ଯୋଗ ବା ତପଭୂମି ଭାବେ ଏହା ପୁରାଣ କାଳରୁ ପରିଚୟ ବହନ କରିଆସିଛି। ଜୈନମୁନିମାନଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ବି ଏହା ଥିଲା ଏକାମ୍ର ବନର ଏକ ପବିତ୍ର ଅଂଶ। ପୁରାଣ କୁହେ, କୃଷ୍ଣ ଭଗବାନଙ୍କ ପୁତ୍ର ଶାମ୍ବ ମହୋଦଧି ତଟସ୍ଥ ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗାରେ ତପ ସାଧନ କରି ଶାପମୁକ୍ତି ହେବା ପରେ ବି ଖଣ୍ଡଗିରିକୁ ଆସି ସୂର୍ଯ୍ୟ ଆରାଧନା କରିଥିଲେ। ସେହିଭଳି ପର୍ଶୁରାମ ମଧ୍ୟ ଏଠାରେ ଯୋଗସାଧନ କରିଥିଲେ ବୋଲି ପୁରାଣରେ କୁହାଯାଇଛି। ଏହା ପରେ ଏହି ପାହାଡ଼ ଜୈନମୁନିମାନଙ୍କୁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିଥିଲା। ଆଜି ପାହାଡ଼ ଶୀର୍ଷରେ ରହିଛି ଭାରତର ଅନ୍ୟତମ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ଜୈନପୀଠ। ବଡ଼ କଥା ହେଉଛି, ଏହି ପାହାଡ଼ରେ ଥିବା ପାଖାପାଖି ଶହେ ପ୍ରଜାତିର ଔଷଧୀୟ ବୃକ୍ଷଲତା ଏହାର ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବହନ କରେ। ବିଶ୍ବାସ କରାଯା‌ଏ, ଏତେ ପ୍ରକାରର ଔଷଧୀୟ ବୃକ୍ଷଲତା ହିଁ ଯୁଗଯୁଗ ଧରି ସାଧୁମାନଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ଟାଣି ଆଣିପାରିଛି। ତେଣୁ ଏହି ପାହାଡ଼କୁ ଦିନେ ସିଦ୍ଧଗିରି ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିଲା।

ଐତିହାସିକମାନଙ୍କ ମତ ଯେ ଏଠାରେ ରହିଛି ୨୨୦୦ ବର୍ଷର କୀର୍ତ୍ତି। ସାଧୁ ସନ୍ନ୍ୟା‌ସୀଙ୍କ ତପସ୍ୟା ପାଇଁ ତତ୍କାଳୀନ ରାଜାମାନେ ୭୫୨ଟି ଗୁମ୍ଫା ତିଆରି କରିଥିଲେ। ତେବେ ସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ଅମଳରେ ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା ଓ ହାତୀ ଗୁମ୍ଫା ଭଳି ବଡ଼ବଡ଼ ୧୩ଟି ଗୁମ୍ଫା ଖନନ କରାଯାଇଥିଲା। କାଳକ୍ରମେ ବହୁ ଗୁମ୍ଫା ବିଲୁପ୍ତ ହୋଇଯାଇଛି ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ଏଠାରେ ଥିବା ୫୦ ଗୁମ୍ଫା ପର୍ଯ୍ୟଟକମାନଙ୍କ ଆକର୍ଷଣର କେନ୍ଦ୍ର ପାଲଟିଛି।। ମାତ୍ର ପରିତାପର କଥା ପାହାଡ଼ର କୀର୍ତ୍ତିରାଜି ଆଜି କ୍ଷତାକ୍ତ। ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ବ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ସଂସ୍ଥା (ଏଏସ୍‌ଆଇ) ଯେତିକି ସୁରକ୍ଷା ଦେବା କଥା ସେତିକି ହେଉନାହିଁ। ପ୍ରାଚୀନ ସ୍ମାରକ ତଥା ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ବିକ ସ୍ଥାନ ଓ ଅବଶେଷ ଅଧିନିୟମ ୧୯୫୮ ଧାରା ୨୪ ଅନୁଯାୟୀ, ଖଣ୍ଡଗିରିକୁ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ମାନ୍ୟତା ମିଳିଛି। ମାତ୍ର ତାହା କେବଳ କାଗଜପତ୍ରରେ ସୀମିତ ରହିବା ଅଭିଯୋଗ ହୁଏ। କ୍ଷୟ ହେବାକୁ ବସିଥିବା ପ୍ରସ୍ତର କୀର୍ତ୍ତିକୁ ସଂରକ୍ଷଣ କରିବା ଦିଗରେ ବିଶେଷ ଧ୍ୟାନ ଦିଆଯାଉନାହିଁ।

ଅଧିକ ପର୍ଯ୍ୟଟକଙ୍କୁ ଆକୃଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ଲାଇଟ୍‌ ଆଣ୍ଡ୍‌ ସାଉଣ୍ଡ ସୋ’ କରାଯିବ ବୋଲି ରାଜ୍ୟ ସରକାର ୨୦୧୪ରୁ ସ୍ବପ୍ନ ଦେଖେଇ ଆସୁଛନ୍ତି। କିନ୍ତୁ ତାହା ଆଜି ବି ଏକ ସ୍ବପ୍ନ ହୋଇରହିଛି। ଧଉଳି ଓ କୋଣାର୍କରେ ଲାଇଟ୍‌ ସାଉଣ୍ଡ ସୋ’ ଚାଲିଥିବା ବେଳେ ଖଣ୍ଡଗିରିର ଏହି ପରିକଳ୍ପନା ଧୂଆଁବାଣ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଛି।

ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି ପାହାଡ଼ ଦୁଇଟିରେ ଖୋଦିତ ଗୁମ୍ଫା ଓ ଚିତ୍ରାବଳୀ ଅଧିକାଂଶ ଖାରବେଳ କାଳୀନ ସ୍ଥପତି ଓ କଳା ରୂପେ ବିକଶିତ ହୁଏ ।

ଖ୍ରୀ.ପୂ. ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମହାମେଘ ବାହନ ଚେଦି ରାଜବଂଶର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରି କଳିଙ୍ଗ ନରପତି ହୋଇଥିଲେ । ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୧୬୧ରେ ଅଶୋକଙ୍କ କଳିଙ୍ଗ ବିଜୟ ପରେ ୭୦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରାୟ ଦୁଇ ଶତାବ୍ଦୀକାଳ କଳିଙ୍ଗ ମଗଧ କତ୍ତୃତ୍ୱାଧୀନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ମହାମେଘବାହାନ ପ୍ରାୟ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୭୩ରେ କଳିଙ୍ଗକୁ ସ୍ୱାଧୀନ ରାଜ୍ୟ ରୂପେ ଘୋଷଣା କରି ଏକ ରାଜନୈତିକ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆଣିଥିଲେ । କଳିଙ୍ଗର ଏହି ପ୍ରଥମ ଚେଦିରାଜା ମହାମେଘ ବାହାନ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ପିତାମହ । ମହାମେଘ ବାହାନଙ୍କ ପରେ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର (ଖାରବେଳଙ୍କ ପିତା) କଳିଙ୍ଗର ରାଜା ହେଲେ । ପିତାଙ୍କର ଅକାଳ ବିୟୋଗବେଳେ ଖାରବେଳ ଥିଲେ ୧୫ ବର୍ଷର ବାଳକ । ଖାରବେଳ ରାଜତ୍ୱର ବିବରଣୀ ଜାଣିବା ପାଇଁ ହେଲେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରିଠାରେ ତାଙ୍କ ସମୟର ଅଭିଲେଖା ଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରିବାକୁ ହୁଏ ।

ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି ପାହାଡ଼ ଦୁଇଟିରେ ଖୋଦିତ ଗୁମ୍ଫା ଓ ଚିତ୍ରାବଳୀ ଅଧିକାଂଶ ଖାରବେଳ କାଳୀନ ସ୍ଥପତି ଓ କଳା ରୂପେ ବିକଶିତ ହୁଏ । ଭାରତରେ ମୌର୍ଯ୍ୟ ଶାସନ କାଳରୁ ପ୍ରସ୍ତର କର୍ତ୍ତନ ଓ ଖୋଦନର ଯେଉଁ ଶୈଳୀ ବିକାଶ ଲାଭ କରିଥିଲା ତହିଁରେ କଳିଙ୍ଗର କୃତି ନିରୂପଣ କରାଯାଇଥାଏ । ପାହାଡ଼ ଗାତ୍ରରେ ଗୁହା ଗୃହ ବା ଗୁହା ମନ୍ଦିର ଖନନ କରିବା ପରମ୍ପରା ମୌର୍ଯ୍ୟ ଅମଳରୁ ଅଗ୍ରଗତି ଲାଭ କରିଥିବା ଜଣାଯାଏ ।

ଅଶୋକଙ୍କ ସମୟରେ ଖୋଦିତ ଗୁମ୍ଫାମାନ ବିହାରର ପାଟନା ଜିଲ୍ଲାରେ ଆଜିଯାଏ ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ରହିଅଛି । ସେସବୁ ଗୁମ୍ଫା ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ଖୋଳା ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଭାରତୀୟ ପ୍ରସ୍ତର ଖୋଦନ ଶୈଳୀର ଏକ ନୂତନ ଧାରା ଫିଟିଥିଲା । କୃତ୍ରିମ ଗୁମ୍ଫାମାନ ଖନନ କରିବା ସଂଗେ ସଂଗେ ଜୀବଜନ୍ତୁଙ୍କ ଆଶ୍ରୟ ସ୍ଥଳୀ ପ୍ରାକୃତିକ ଗୁମ୍ଫା ଗୁଡ଼ିକର ସଂସ୍କାର ସାଧନ କରି ସେଗୁଡ଼ିକରେ ଋଷି ଆଶ୍ରମର ପରିପାଟୀ ବିନ୍ୟାସ କରିବା ଭାରତୀୟ କଳାରେ ଏକ ନୂତନ ଦିଗ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ବରାବର ଓ ନାଗାର୍ଜନୀ ପାହାଡ଼ର ଗୁମ୍ଫା ଖ୍ରୀ.ପୂ. ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀର । ସେହି ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଉଦ୍ୟମ କାଳକ୍ରମେ ବିକାଶ ଲାଭ କରି ତାହାର ଚୂଡ଼ାନ୍ତ ଉନ୍ନତି ଦେଖାଦେଲା ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ୨ୟ-୩ୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଭଦା, ବେତସା, କୋଣ୍ଡାନେ, କାର୍ଲେ, କାନ୍‌ହେରି, ଅଜନ୍ତା ଆଦି, ସୁନ୍ଦର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଯୁକ୍ତ ବୌଦ୍ଧ ଗିରିଗୁମ୍ଫା ଗୁଡ଼ିକରେ ।

ସେହିସବୁ ବିଶାଳ ଗୁମ୍ପା-ବିହାର ସହିତ ବରାବର ଓ ନାଗାର୍ଜୁନୀରେ ଖୋଦିତ ଆଜାବକ ଗୁମ୍ଫା ଆଶ୍ରମର ଯେଉଁ କଳା ସଂପର୍କ ପରିଦୁଷ୍ଟ ହୁଏ, ଏହାର ସଂଯୋଜକ ହେଉଛି ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି ଜୈନ ଗୁମ୍ଫା, ଗୃହ ଓ ଗୁମ୍ଫା ମନ୍ଦିରମାନ, ଗୁମ୍ଫା ଖନନ ଶୈଳୀର ପ୍ରାଥମିକ ଉଦ୍ୟମ ଓ ଚରମ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ମାଧ୍ୟମିକ ଉପାଦାନ ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରିରେ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ପୂର୍ବୋକ୍ତ ବୌଦ୍ଧ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକରେ ଯେଉଁ ପ୍ରଶସ୍ତ ଦଲାଣ, ଅଳିନ୍ଦ, ଗର୍ଭଗୃହ, ପାଶ୍ୱର୍ଗୃହ, ମଣ୍ଡପ ଓ ନାନାବିଧ ଅଳଂକରଣ ଦେଖାଯାଏ, ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି ଜୈନ ଗୁମ୍ଫା ଗୁଡ଼ିକର ସେପରି ବିବିଧ ରଙ୍ଗ ପରିପାଟୀ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ସେଗୁଡ଼ିକର ସ୍ତମ୍ଭ, ତୋରଣ ଓ ବାରଣ୍ଡା ଓ ଜଳ ନିଷ୍କାସନ ପ୍ରଣାଳୀରେ ବରାବର ଓ ନାଗାର୍ଜ୍ଜୁନୀ ଶୈଳର ଅଗ୍ରଗତି ସୂଚୀତ ହୁଏ । ଡ଼. ନବୀନ କୁମାର ସାହୁଙ୍କ ମତରେ ଏହିସବୁ କାରଣରୁ ଭାରତୀୟ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କଳାର ବିକାଶ ଧାରାରେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି ଦିଗ ନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ରୂପେ ବିଶିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଅଛି ।

ଉଦୟଗିିରିର ଅଧିକାଂଶ ଗୁମ୍ଫା ଚେଦି ରାଜତ୍ୱକାଳରେ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ପ୍ରଥମ ଓ ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଖୋଦିତ ଏବଂ ଖଣ୍ଡଗିରିର ଅଧିକାଂଶ ମଧ୍ୟ ଯୁଗରେ ଭୌମ ଓ ସୋମବଂଶୀ ରାଜତ୍ୱ କାଳରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିବାର ଜଣାପଡ଼େ । ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରିରେ ଗୁମ୍ଫା ସଂଖ୍ୟା ଉପରେ ମତପାର୍ଥକ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ, କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତରେ ଉଦୟଗିରିଠାରେ ୧୮ଟି ଓ ଖଣ୍ଡଗିରିଠାରେ ୧୫ଟି ଏହିପରି ୩୩ଟି ଗୁମ୍ଫା ଏବେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଖଣ୍ଡଗିରିକୁ କୁମାର ପର୍ବତ ଓ ଉଦୟଗିରିକୁ କୁମାରୀ ପର୍ବତ କୁହାଯାଏ । କଥିତ ଅଛି ଯେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଖଣ୍ଡିଏ ପଥରରେ ତିଆରି ହୋଇଥିଲାବେଳେ ଉଦୟଗିରିରେ ଲୋକମାନେ ଉଦିତ ସୂର୍ଯ୍ୟକୁ ଦେଖୁଥିଲେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫା ଗୁଡ଼ିକର ନାମ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେଲା ।

ଉୟଗିରି ଗୁମ୍ଫା:-

୧. ହାତୀଗୁମ୍ଫା,୨. ମଞ୍ଚପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା, ୩. ସର୍ପ ଗୁମ୍ଫା, ୪. ବ୍ୟାଘ୍ରଗୁମ୍ଫା, ୫. ନମ୍ବେଶ୍ୱର ଗୁମ୍ଫା, ୬. ହରିଦାସ ଗୁମ୍ଫା, ୭. ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା, ୮. ବାଜାଘର ଗୁମ୍ଫା, ୯. ଛୋଟ ହାତୀ ଗୁମ୍ଫା, ୧୦. ଅଳାକାପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା, ୧୧. ଜୟବିଜୟ ଗୁମ୍ଫା, ୧୨. ପଣସ ଗୁମ୍ଫା, ୧୩. ଠାକୁରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା, ୧୪. ପାତାଳପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା, ୧୫. ଧାନଘର ଗୁମ୍ଫା, ୧୬. ଗଣେଷ ଗୁମ୍ଫା, ୧୭. ଜଗନ୍ନାଥ ଗୁମ୍ଫା ଓ ୧୮. ରୋଷେଇ ଗୁମ୍ଫା ।

ଖଣ୍ଡଗିିରି ଗୁମ୍ଫା:-

୧. ଅନନ୍ତ ଗୁମ୍ଫା, ୨. ତତୋଆ ଗୁମ୍ଫା (କ), ୩. ତତୋଆ ଗୁମ୍ଫା (ଖ), ୪. ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫା, ୫. ଧ୍ୟାନ ଗୁମ୍ପା, ୬. ତେନ୍ତୁଳି ଗୁମ୍ଫା, ୭. ନବସୁଳୀ ଗୁମ୍ଫା, ୮. ବାରଭୂଜା ଗୁମ୍ଫା, ୯. ତ୍ରିଶୂଳ ଗୁମ୍ଫା, ୧୦. ଅମ୍ବିକା ଗୁମ୍ଫା, ୧୧. ଲଲାଟେନ୍ଦୁକେଶରୀ ଗୁମ୍ଫା, ୧୨. ଏକାଦଶୀ ଗୁମ୍ଫା, ୧୩, ୧୪, ୧୫ ନାମ ଅଜ୍ଞାତ ।

ଉଦୟଗିରିର ପ୍ରଥମ ଛଅଟି ଗୁମ୍ଫାରେ ଏବଂ ଖଣ୍ଡଗିରିର ପ୍ରଥମ ତିନୋଟିର ଖ୍ରୀ.ପୂ. ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀର ଅଭିଲେଖମାନ ମିଳେ । ସୁତରାଂ ସେହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ସେହି କାଳର ।

ନିମ୍ନରେ କେତୋଟି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଗୁମ୍ଫା ଗୁଡ଼ିକର କଳା ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଉପରେ ସମ୍ୟକ୍ ଆଲୋଚନା କରାଗଲା ।

ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଚେଦୀ ବଂଶର ରାଜାମାନେ ଶାସନ କରୁଥିଲେ । ସେହି ବଂଶର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ରାଜା ଥିଲେ ପ୍ରରାକ୍ରମଶାଳୀ ଖାରବେଳ । ସେ ୨୪ବର୍ଷ ବୟସରେ ସିଂହାସନ ଆରୋହଣ କରି ରାଜତ୍ୱର ଦ୍ୱିତୀୟ ବର୍ଷଠାରୁ ସେ ଯୁଦ୍ଧ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଭାରତର ଅଧିକାଂଶ ରାଜ୍ୟ ଜୟ କରି ଭାରତର ଦିଗ୍‌ବିଜୟୀ ରାଜାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥିଲେ । ସେଇଥିପାଇଁ ତାଙ୍କ ନାମ ଇତିହାସରେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଅକ୍ଷରରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଅଛି ।

ଖାରବେଳ ତାଙ୍କ ସମୟରେ ଅନେକ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରିଥିଲେ । ପ୍ରବାଦ ଅଛି ଯେ, ଜୈନ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ସନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କର ଧ୍ୟାନ ଓ ପ୍ରାର୍ଥନା ସକାଶେ ଖାରବେଳ ଏହି ଗୁମ୍ଫାମାନ ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଉଦୟଗିରି ଓ ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ପୃଥିବୀର ପ୍ରଥମ ଗୁମ୍ଫାମାନ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବାର ପ୍ରମାଣ ମିଳେ ।

ଉଦୟଗିରିର ଗୁମ୍ଫା :-

ଉଦୟଗିରିରେ ଖଣ୍ଡଗିରିଠାରୁ ବହୁତ ସୁନ୍ଦର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଛି । ଉଦୟଗିରିର ପଶ୍ଚିମରେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଅବସ୍ଥିତ । ଉଦୟଗିରି ପାହାଡ଼ରୁ ଏକ ପକ୍‌କା ରାସ୍ଥା ରହିଛି । ଉଦୟଗିରି ଉଚ୍ଚତା ୨୭ ଫୁଟ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ହାତୀଗୁମ୍ଫା ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ଗୁମ୍ଫା । ଖାରବେଳଙ୍କ ଅନୁଶାସନ ପ୍ରଣାଳୀ ହାତୀଗୁମ୍ଫାରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଛି । ଉଦୟଗିରିର ଗଣେଶ ଗୁମ୍ଫା, ହାତୀ ଗୁମ୍ଫା, ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା, ସର୍ପ ଗୁମ୍ଫା ସବୁ ବଡ଼ ବଡ଼ ଗୁମ୍ଫା । ଏଠାରେ ଦୁଇପ୍ରକାର ବୃତ୍ତାକାର ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଓ ଆଡ଼ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ପ୍ରଥମ କରି ବୃତ୍ତାକାର ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା । ପୃଥିବୀର ପ୍ରଥମ ବୃତ୍ତାକାର ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ।

ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା:-

ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫାରେ ଥିବା କଳାକୃତି ବହୁତ କୌତୁହଳପୂର୍ଣ୍ଣ । ଐତିହାସିକମାନେ କହନ୍ତି ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା ଦୁଇ ମହଲା ବିଶିଷ୍ଟ । ଯେଉଥିରେ କି ଉପର ପ୍ରଥମ ସୋପାନରେ ତିଆରି ହୋଇଥିଲାବେଳେ ତଳ ମହଲାଟି ଦ୍ୱିତୀୟ ସୋପାନରେ ତିଆରି ହୋଇଛି ଏବଂ ଏହି ଗୁମ୍ଫାଟି ସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ସମସାମୟିକ ଅଟେ । ରାଜା ତାଙ୍କ ରାଣୀଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଖନନ କରିଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ଯଦି ଆମେ ଉକ୍ତ ଗୁମ୍ଫାକୁ ଭଲଭାବେ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରିବା ତାହେଲେ ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ପାଇବା ଯେ ସେଥିରେ ନିମ୍ନଲିଖିତ କଳାକୃତି (ପ୍ୟାନେଲ) ଗୁଡ଼ିକ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

(କ) ଉଡ଼ନ୍ତା ହରିଣ :

ଏହି କଳାକୃତିରୁ ଜଣାଯାଇଛି ଯେ ରାଜା ଉଦୟନ ଜଙ୍ଗଲକୁ ଶିକାର କରିବା ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କରି ଉଡ଼ନ୍ତା ହରିଣକୁ ଶିକାର କରି ଯାଇଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ହରିଣଟି ମୃତ୍ୟୁ ଭୟରେ ପଳାୟନ ପନ୍ଥୀ ହୋଇ ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ବସିଛି ଏକ ବୃକ୍ଷଦେବୀଙ୍କ ପାଖରେ । କିନ୍ତୁ ଉଦୟନ ତାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ପହଞ୍ଚିଛନ୍ତି ବୃକ୍ଷ ଦେବୀ ନିକଟରେ । ଉଡ଼ନ୍ତା ଭକ୍ତି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ବୃକ୍ଷଦେବୀ ରାଜା ଉଦୟନଙ୍କୁ ହରିଣୀ ଉପରକୁ ଶର ନିକ୍ଷେପ କରିବାକୁ ବାରଣ କରିଛନ୍ତି । ସର୍ବ ଶେଷରେ ରାଜା ଉଦୟନ ବୃକ୍ଷଦେବୀଙ୍କ କଥାକୁ ମାନି ଫେରିଯାଇଛନ୍ତି । ଏହି ଦୃଶ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଇଛି ଯେ, ରାଜା ଉଦୟନ ଘୋଡ଼ା ଉପରେ ବସି ଶିକାରକୁ ଯାଇଛନ୍ତି । ହାତରେ ତାଙ୍କର ଧନୁଶର ରହିଛି । ତାଙ୍କ ପଛରେ ଜଣେ ଲୋକ ଚାମର ଧରି ଯାଉଛି । ଆଉ ଜଣେ ଲୋକ ଘୋଡ଼ାରେ ଲଗାମ ଧରି ଯାଉଛି । ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଦୂରରେ ତାଙ୍କ ସୈନ୍ୟ ସାମନ୍ତ ଥିବାର ମଧ୍ୟ ଅନୁଧ୍ୟାନ କରାଯାଏ । ରାଜା ଉଡ଼ନ୍ତା ହରିଣକୁ ମାରିବାକୁ ଗଲାବେଳେ ବୃକ୍ଷଦେବୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଫେରି ଆସିଛନ୍ତି । (ଏହି ପ୍ୟାନେଲରେ ମୁଖ୍ୟ ବିଷୟ ରାଜା, ଘୋଡ଼ା ଓ ବୃକ୍ଷଦେବୀଙ୍କୁ ମୁଖ୍ୟ ସ୍ଥାନ ଦିଆଯାଇଛି । ସେତେବେଳେ କଳାକାରମାନେ ବହୁତ କଳାକୃତି ନିପୂଣ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ କମନୀୟ କାମ ଜାଣି ନଥିଲେ ।

(ଖ) ନର୍ତ୍ତକୀ:

ଏହି ପ୍ୟାନେଲରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ, ଗୋଟିଏ ମଣ୍ଡପ ଉପରେ କେତେକ ଲୋକ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ଏକ ପକ୍ଷରେ ଚାରୋଟି ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ର ଧରି ଚଳାଉଥିବାର ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଏଥିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ସେତେବେଳେ ମଧ୍ୟ ବାଦ୍ୟ ଯନ୍ତ୍ରରେ ପ୍ରୟୋଗ ଥିବା ସ୍ଥଳେ ନାରୀ ଓ ନରମାନେ ଆମୋଦ ପ୍ରମୋଦ ଭାଗ ନେଉଥିଲେ ।

(ଗ) ପାଗଳ ହାତୀ:

ଏହି ପ୍ୟାନେଲରେ ଆମେ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ଯେ, ଗୋଟିଏ ହାତୀ କୌଣସି କାରଣରୁ ପାଗଳ ହୋଇ ଗ୍ରାମ ଭିତରେ ପଶି ଆସୁଛି । ଯାହା ଫଳରେ ଗ୍ରାମର ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଧରି ହାତୀକୁ ମାରିବାକୁ ଉଦ୍ୟମ କରୁଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ପାଖରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ଯେ ଗୋଟିଏ ବାଳକ ଏଥି ଭିତରକୁ ପଶି ଆସୁଚି ଏବଂ ତା’ର ମା’ ତାକୁ ନେଇଯିବା ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ । ଉକ୍ତ ପ୍ୟାନେଲଟିରୁ ଆମେ ଜାଣିବାକୁ ପାଉ ଯେ ସେତେବେଳେ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ସାହସୀ ଥିଲେ ଓ ପିଲାମାନଙ୍କୁ ବହୁତ ସ୍ନେହ କରୁଥିଲେ । ସ୍ତ୍ରୀଲୋକମାନେ ଅଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବାର ମଧ୍ୟ ଜଣାଯାଏ ।

(ଘ) ଜଙ୍ଗଲ ଦୃଶ୍ୟ:

ଉକ୍ତ ପ୍ୟାନେଲରୁ ଆମେ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ ଯେ, କେତେଗୁଡ଼ିଏ ମାଙ୍କଡ଼ ଛବି । ସେଥିରେ ସାପ, ହାତୀ ଗୋଟିଏ ପୋଖରୀରେ ରାଜକୁମାରୀମାନେ ଗାଧଉଥିବାର ଦୃଶ୍ୟ ଅଛି । ଏହି ପ୍ୟାନେଲରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ, ସେମାନେ ପ୍ରକୃତି ପ୍ରିୟ ଥିଲେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଦ୍ୱାରପାଳର ଚିତ୍ର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଚିତ୍ରରେ ଅଣ୍ଟାରେ ଛୁରୀ ଓ ବେଲେଟ୍ ଅଛି । ପାଦରେ ମଧ୍ୟ ଏସିଆରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିବା ଯୋତା ଦେଖାଯାଏ ।

ଏଥିରେ ଖୋପ ପ୍ରଣାଳୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ଏବଂ ସେହି ଖୋପରେ ସୁନ୍ଦର ଗନ୍ଧର୍ବ ଓ ଗାନ୍ଧର୍ବୀ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ଓ ଏଥିରେ ବହୁତ ଗୁଡ଼ିଏ ରିଲିଫ୍ କାମ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ଗଣେଶ ଗୁମ୍ଫା:

ଏହାର ସମ୍ମୁଖ ଭାଗରେ ଦୁଇଟି ହାତୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଯେଉଁ ହାତୀ କି ଐତିହାସିକମାନଙ୍କ ମତରେ ଗୋଟିଏ ପଥରରେ ତିଆରି ହୋଇଥବାର ଜଣାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ପରିସ୍ଥିତିରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ଲୁହା ପ୍ଲେଟ୍ ଲାଗିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏଥିରେ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ହାତୀଗୁମ୍ଫା:

ଏଥିରେ ୧୩ଟି ଲାଇନ୍ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ରାହ୍ମୀ ଲିପି ସହ ୮ ଜୈନ ଧର୍ମର ସଂକେତ ଦେଖାଯାଏ । ଉକ୍ତ ୧୩ଟି ଲାଇନ୍ ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ରାହ୍ମୀଲିପିରୁ ଜଣାଯାଏ ଯେ ରାଜା ଖାରବେଳ ଜଣେ ବିଜ୍ଞ, ଧର୍ମୀ, ଗୁଣଗ୍ରାହୀ, କଳାପ୍ରେମୀ ରାଜା ଥିଲେ । ସେ ମଧ୍ୟ ଜୈନ ଧର୍ମର ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ଥିଲେ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ । ଏଥିରେ ଥିବା ୮ଟି ସଂକେତ ମଧ୍ୟରୁ ୪ଟି ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଛି ଓ ୪ଟି ଦେଖାଯାଉଛି । ହାତୀ ଗୁମ୍ଫାର ବିଶେଷତ୍ୱ ଏହି କି ଯେ, ଦୂରରୁ ଦେଖିଲେ ଜଣାଯାଏ ଯେ ହାତୀଟି ପାହାଡ଼ ଭାଙ୍ଗି ବାହାରି ଆସୁଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ସେହି ହାତୀ ଗୁମ୍ଫା ଭିତରେ ଅନେକ ଛୋଟ ଛୋଟ ଗୁମ୍ଫା ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । କିନ୍ତୁ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦୁଃଖର ବଷୟ ଯେ, ହାତୀଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଛି । ଜଣାଯାଏ ଯେ ହାତୀ ଗୁମ୍ଫାଟି ସାମୟିକ ସମ୍ମିଳନୀ ନିମନ୍ତେ ଏକ ମଣ୍ଡପ ରୂପେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ତାହାର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଦେଶରେ ସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ଅଭିଲେଖ ଉତ୍କୀର୍ଣ୍ଣ କରାଯାଇଥିବାରୁ ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ମିଳନ ପୀଠ ରୂପେ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅର୍ଜ୍ଜନ କରିଛି ।

ଜୟ ବିଜୟ ଗୁମ୍ଫା:

ଏଥିରେ ଜୟ ବିଜୟଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିବାକୁ ପାଉ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଦ୍ୱାରପାଳ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ । ଖୋପରେ ଗନ୍ଧର୍ବ ଓ ଗାନ୍ଧର୍ବୀ ମୂର୍ତ୍ତି ଅଛି ବୋଲି ଧାରଣା କରାଯାଏ । ଖୋପ ପ୍ରଣାଳୀ ଦେଖାଯାଏ । ଏଥିରେ କଳ୍ପଦ୍ରୁମ ପ୍ୟାନେଲ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । କଥିତ ଅଛି ଉକ୍ତ ବୃକ୍ଷ ମୂଳେ ଯଦି କେହି ସନ୍ୟାସୀ ଧ୍ୟାନମଗ୍ନ ରହେ ତେବେ ସେ ନିଶ୍ଚିତ ନିର୍ବାଣ ପାଇପାରିବ । ତେଣୁ ସେମାନେ ବୃକ୍ଷ ଦେବୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିଲେ ।

ଅଳକାପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା:

ଏଠାରେକେତେକ ମୂର୍ତ୍ତି ଅଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ପଶୁ ମୁଣ୍ଡ ଯୁକ୍ତ । ମଣିଷ ମୁଣ୍ଡ ଯୁକ୍ତ ପଶୁ ଆଦି ପରି ଦେଖାଯାଏ । ଦେଖିବାକୁ ଗଲେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି ଗୁମ୍ଫା ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁନ୍ଦର ଅଟେ । ଏହାକୁ ସୁନ୍ଦର କରିବା ପାଇଁ ଏଠାରେ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଗୁଡ଼ିକୁ ଅନୁଧ୍ୟାନ କଲେ ସେ କାଳର ସାମାଜିକ ପରିବେଶ ଓ ମୂର୍ତ୍ତି ବିଷୟରେ ଅନେକ ବିବରଣୀ ମିଳିଥାଏ । କେତେକ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟରେ ରାଜା ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ଶରୀର ବିନ୍ୟାସ ପରିଷ୍କାର ରହିଛି ଏବଂ ସେତେବେଳେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବସ୍ତ୍ରର ପ୍ରଚଳନ ଥିଲା । ମୋଟାମୋଟି ଦେଖିଲେ ଏହା ଆମର ପୁରାତନ ଓ ନୂତନ ମାଇଲ ଖୁଣ୍ଟ ପରି ଛିଡ଼ା ହୋଇଛି । ଏହି ଚିତ୍ର ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ କରିବା ସମୟରେ ଶିଳ୍ପୀମାନେ ଇଣ୍ଡେନେସିଆ ପଦ୍ଧତିକୁ ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି ।

ମଞ୍ଚପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା:

ମଞ୍ଚପୁରୀ ଗୁମ୍ଫାରେ ଖାରବେଳଙ୍କ ବାଲ୍ୟକାଳର ଶିକ୍ଷା ଗ୍ରହଣର କେତେକ ଦୃଶ୍ୟ ରହିଛି । ମଞ୍ଚପୁରୀ ଗୁମ୍ଫାର ଉପର ମହଲା ଖାରବେଳଙ୍କ ପ୍ରଥମ ମହିଷୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କଳିଙ୍ଗର ଶ୍ରମଣ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଖୋଦନ କରାଯାଇଥିଲା । ତଳ ମହଲାର ଏକ ଅଂଶ ମହାରାଜାକୁ ଦେପସିରି ଓ ଅନ୍ୟ ଅଂଶଟି କୁମାର ଚଡ଼ୁଖ ଖୋଲାଯାଇଥିବା ଅଭିଲେଖଗୁଡ଼ିକରୁ ଜଣାପଡ଼େ । କେତେକଙ୍କ ମତରେ ମଞ୍ଚପୁରୀର ଉପର ମହଲାର ନାମ ସ୍ୱର୍ଗପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା ଏବଂ ତଳ ମହଲା ଗୁମ୍ଫାର ନାମ ମଞ୍ଚପୁରୀ ଏବଂ ବୁଖେଙ୍କ ଗୁମ୍ଫାର ନାମ ଯମପୁରୀ । ମାତ୍ର ସାଧାରଣତଃ ଏହିସବୁ ଗୁମ୍ଫା, ତଳ ଓ ଉପର ମହଲାକୁ ମିଶାଇ ମଞ୍ଚପୁରୀ ନାମରେ ପରିଚିତ । ତଳ ମହଲାର ଛାତ ଉପର ମହଲାର ବାରଣ୍ଡା ରୂପେ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ବାରଣ୍ଡାରେ କାଷ୍ଠ ସ୍ତମ୍ଭ ଗୁଡ଼ିକ ଉପରେ ଚନ୍ଦ୍ରାତପ ଶୋଭା ପାଉଥିଲା । ତଳ ମହଲାର କୁଦେପସିରିଙ୍କ ଗୁମ୍ଫାରେ କାଳିଙ୍ଗଜିନଙ୍କ ପୁନଃ ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ର ଖୋଦିତ ହୋଇଅଛି ।

ବ୍ୟାଘ୍ର ଗୁମ୍ଫା:

ଏହି ଗୁମ୍ଫା ମୁହଁଟି ବ୍ୟାଘ୍ର ଭଳି ଯଦିଓ ଏଥିରେ ଆମେ କେତୋଟି ଲିପି ଦେଖିବାକୁ ପାଉ । ତଥାପି ଏହାର ଅର୍ଥ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲୋକଲୋଚନକୁ ଆସିନାହିଁ ।

ଧାନଗାର ଗୁମ୍ଫା:

ଐତିହାସିକଙ୍କ ମତରେ ଖାରବେଳ ଉକ୍ତ ଗୁମ୍ଫାଟିକୁ ଖନନ କରିଥିଲେ । ଏହିଠାରେ ସେ ଜୈନ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀମାନଙ୍କୁ ଧନ ସମ୍ପତ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲେ । ଧାନାଗାରରେ ମନୁଷ୍ୟର ଏକ ପଦକ୍ଷେପ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହାକୁ ଧାନାଗାର ପିଣ୍ଡ କହନ୍ତି । କଥିତ ଅଛି ଏହି ପିଣ୍ଡର ରାଜା ଖାରବେଳ ଜୈନ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀମାନଙ୍କୁ ଧନରତ୍ନ ଦେଉଥିଲେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ ଗୁମ୍ଫାମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ଖଣ୍ଡଗିରି

ଏହାର ଉଚ୍ଚତା ୧୧୦ ଫୁଟ୍ । ଖଣ୍ଡଗିରିର ଗୁମ୍ଫା କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଉଦୟଗିରି ତୁଳନାରେ ଅଧିକ ଆକର୍ଷଣୀୟ ନୁହେଁ । ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ଆମେ ୧୯ଟି ଗୁମ୍ଫା ଦେଖୁଛୁ । ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ଆମେ ୨୪ଟି ତୀର୍ଥଙ୍କରଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ପାଉ । ସେମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଶେଷ ତୀର୍ଥଙ୍କର ହେଉଛନ୍ତି ମହାବୀର । ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ଯେଉଁ ଗୁମ୍ଫା ଖୋଳାଯାଇଛି ତାହା ସେତେ ସୁନ୍ଦର ନୁହେଁ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାର କାନ୍ଥରେ ମଧ୍ୟ କେତେକ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଛୋଟ ଛୋଟ କୋଠରୀ ରହିଛି । ଏଠାରେ ଲଲାଟେନ୍ଦୁ ଗୁମ୍ଫା, ଅନନ୍ତ ଗୁମ୍ଫା ପ୍ରଭୃତି ୧୯ଟି ଗୁମ୍ଫା ଦେଖାଯାଏ ।

ତ୍ରିଶୁଳ ଗୁମ୍ଫା:

ତତ୍‌କାଳୀନ କେଶରୀ ବଂଶର ରାଜା ଲଲାଟେନ୍ଦୁ କେଶରୀଙ୍କ ନାମରେ ଏହା ନାମିତ ହୋଇଛି । ଏଥିରେ ପାଶ୍ୱର୍ନାଥ, ରିପ ନାଥ ଦେଖାଯାନ୍ତି ।

ଅନନ୍ତ ଗୁମ୍ଫା:

ଏହା ମଧ୍ୟ ତତ୍‌କାଳୀନ ରାଜା ଅନନ୍ତ କେଶରୀଙ୍କ ନାମରେ ନାମିତ ହୋଇଛି । ଏହି ଗୁମ୍ଫାରେ ମାୟାଦେବୀଙ୍କର ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଅଛି । ପାଶ୍ୱର୍ରେ ଅଙ୍କନ ଅଛି । ଏଠାରେ ଜୈନ ଧର୍ମର ପାଞ୍ଚଟି ସନ୍ତକ ମଧ୍ୟରୁ ୨ଟି ସନ୍ତକର ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ରହିଛି । ଆହୁରି ୨୪ଟି ତୀର୍ଥଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି ।

ନବସୁନୀ ଗୁମ୍ଫା:

ଏଠାରେ ୯ଜଣ ଜୈନ ତୀର୍ଥଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି ଓ ପ୍ରତ୍ୟେକ ତୀର୍ଥଙ୍କର ପାଖରେ ୯ଟି ନାରୀ ନଗ୍ନ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖାଯାଏ । ଜୈନଧର୍ମ ବିରୋଧୀମାନେ ଏଭଳି କରିଛନ୍ତି ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ।

ପୋଷାହାତୀ:

ଏହି ପ୍ୟାନେଲରେ ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ହାତୀ ଉପରେ ରାଜା ଆସୁଛନ୍ତି । ଗୁମ୍ଫାରେ ଉଦୟମାନ ହୋଇଛନ୍ତି । ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଗୋଟିଏ ହାତୀ ଆଣ୍ଠୁ ମାଡ଼ି ବସିଛି । ତା’ ପିଠି ଉପରେ ରାଜା ବସିଛନ୍ତି । ସମ୍ମୁଖରେ ନର୍ତ୍ତକ ନର୍ତ୍ତକୀମାନଙ୍କୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ତା’ ଛଡ଼ା ୩ୟରେ କିଛି ଲୋକ ହାତୀକୁ ନିଜ ଅଧିନକୁ ଆଣିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥିବାର ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।

ବାରଭୂଜ ଗୁମ୍ଫା:

ଏଠାରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କର ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖାଯାଏ ।

ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫା:

ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫା (ମହାବୀର ଗୁମ୍ଫା) ଏଠାରେ ଜୈନ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା-୨୪ ଜଣ ତୀର୍ଥଙ୍କର ନାମ:

ତୀର୍ଥଙ୍କର ବାହନ ରଂଗ

୧. ଋଷଭ ବୃଷଭ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୨. ଅଜିତ ନାଥ ହାତୀ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୩. ସମ୍ଭବ ନାଥ ଘୋଡ଼ା ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୪. ଅଭିନନ୍ଦ ନାଥ ମାଙ୍କଡ଼ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୫. ସୁମତୀ ନାଥ ଲାଲ ରାଜହଂସ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୬. ପଦ୍ମପ୍ରଭା ପଦ୍ମ ଲାଲ

୭. ସୁପଶ୍ୱର୍ନାଥ ସ୍ୱସ୍ତିକ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୮. ଚନ୍ଦ୍ରପ୍ରଭା ଚନ୍ଦ୍ର ଧଳା

୯. ପୁଷ୍ପଦନ୍ତ କୁମ୍ଭୀର ଧଳା

୧୦. ଶୀତଳ ନାଥ କଳ୍ପ ବିଳାସ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୧. ଶ୍ରେୟଂଶ ନାଥ ଗଣ୍ଡା ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୨. ବାସୁପୁଜ୍ୟ ମାଈ ମଇଁଷି ଅଳ୍ପ ଲାଲ୍‌

୧୩. ବିମଳ ନାଥ ଘୁଷୁରି ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୪. ଅନନ୍ତ ନାଥ ଝିଙ୍କ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୫. ଧର୍ମନାଥ ବଜ୍ର ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୬. ଶାନ୍ତିନାଥ ହରିଣ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୭. କୁନ୍ତୁନାଥ ଛେଳି ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୮. ଅର ନାଥ ମାଛ ସୁବର୍ଣ୍ଣ

୧୯. ମଲ୍ଲୀ ନାଥ କଳସ ନୀଳ

୨୦. ମୁନୀ ସୁବ୍ରତ କଇଁଛ କଳା

୨୧. ନମୀ ନାଥ ନୀଳ ପଦ୍ମ ହଳଦିଆ

୨୨. ନେମି ନାଥ ଶଙ୍ଖ କଳା

୨୩. ପାଶ୍ୱର୍ନାଥ ସାପ ନୀଳ

୨୪. ମହାବୀର ସିଂହ ହଳଦିଆ .

ମାଘ ସପ୍ତମୀରେ ଖଣ୍ଡଗିରି-ଉଦୟଗିରି ପାଦ ଦେଶରେ ହେଉଥିବା କୁମ୍ଭମେଳା, ଖଣ୍ଡଗିରି ମେଳା ନାମରେ ପରିଚିତ । ଭୁବନେଶ୍ୱର ଉପକଣ୍ଠ ଖଣ୍ଡଗିରିଠାରେ ଆବାହମାନ କାଳରୁ ହୋଇଆସୁଥିବା ପ୍ରସିଦ୍ଧ କୁମ୍ଭମେଳା ୯ ଦିନ ଧରି ଚାଲି ମାଘ ପୂର୍ଣ୍ଣିମାଦିନ ପୂର୍ଣ୍ଣାହୁତୀ ହୁଏ । ଏହି ଅବସରରେ ସାଧୁସନ୍ଥଙ୍କ ସମାବେଶ ସହ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଶ୍ରଦ୍ଧାଳୁଙ୍କ ଭିଡ ଜମେ ।

ମାଘସପ୍ତମୀ ପରେ ଛଅଦିନ ମହାମେଘବାହନ ଐରଖାରବେଳଙ୍କ ଗୌରବମୟ ଇତିହାସର ସ୍ମୃତିଚାରଣ କରାଯାଇ ଜାତୀୟ ଖାରବେଳ ଉତ୍ସବ ୨୦୦୬ ମସିହାରୁ ଆୟୋଜନ ହେଉଛି ।

ମେଳାର ପୃଷ୍ଠଭୂମି:-

ଏହି ମେଳାର ଆଧାର ହେଉଛି ତପସ୍ୱୀ ଦର୍ଶନ । ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ତପସ୍ୱୀମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ଭଗବାନଙ୍କ ଅବତାର । ତେଣୁ ତପସ୍ୱୀ ଦର୍ଶନକୁ ଭଗବାନଙ୍କ ଦର୍ଶନ ବୋଲି ଧରିନିଅାଯାଏ । ଏହି ଧାରଣାକୁ ନେଇ ଖଣ୍ଡଗିରି କୁମ୍ଭମେଳା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୋଲି ମତ ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ଲୋକକଥାରୁ ଯାହା ଜଣାଯାଏ, ପୂର୍ବକାଳରେ ଏହି ପିବତ୍ର ତିଥିରେ ସାଧୁସନ୍ଥମାନେ ଅର୍କକ୍ଷେତ୍ର ଚନ୍ଦ୍ରଭାଗାରେ ବୁଡ଼ ପକାଇବା ପରେ ଉଦୟଗିରିରେ ଅବସ୍ଥାନ କରି ସୂର୍ଯ୍ୟପୂଜା କରୁଥିଲେ । କାରଣ ଅର୍କକ୍ଷେତ୍ରରେ ଉଦିତ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପହିଲି କିରଣ ସିଧାସଳଖ କୁଅାଡ଼େ ଉଦୟଗିରିରେ ହିଁ ପଡ଼େ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟପୂଜା କଲେ କୋଟି ପୁଣ୍ୟ ମିଳେ ବୋଲି କୁହାଯାଏ ।

ଏହି ପାହାଡ଼ର ପାତାଳଗଙ୍ଗା, ଗୁପ୍ତଗଙ୍ଗା ଭଳି ବିଭିନ୍ନ ଜଳଉତ୍ସରେ ବୁଡ଼ ପକାଇବା ବି ଅର୍କକ୍ଷେତ୍ରରେ ବୁଡ଼ ପକାଇବା ସହ ସମାନ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ସନ୍ଥମାନେ ସମ୍ମିଳିତ ହେଉଥିଲେ ଓ ସେମାନଙ୍କ ଦର୍ଶନ ତଥା ସାନ୍ନିଧ୍ୟ ଲାଭ କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକଙ୍କ ଭିଡ଼ ଜମୁଥିଲା । ବହୁ ସ୍ଥାନୀୟ ଲୋକ ବି ଏଠାରେ ଜମା ହେଉଥିଲେ । ଏଥିରୁ ହିଁ ମେଳାର ସୃଷ୍ଟି ।

ଖଣ୍ଡଗିରି-ଉଦୟଗିରି ପାଦ ଦେଶରେ ସାଧୁସନ୍ଥମାନେ ପୂର୍ବେ ସିଦ୍ଧି ଳାଭ କରୁଥିଲେ । ବର୍ଷ ବର୍ଷ ଧରି ତପସ୍ୟାରେ ବସୁଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ସାଧୁସନ୍ଥମାନେ ମାଘ ସପ୍ତମୀରେ ବୁଡ଼ ପକାଇ ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦେବତାଙ୍କୁ ପ୍ରାତଃ ଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ । ସେହି ଅନୁଯାୟୀ ଶତାଧିକ ସାଧୁସନ୍ଥ ଖଣ୍ଡଗିରିରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶନ କରିଥାନ୍ତି ।

କିମ୍ବଦନ୍ତୀ

ଏକାମ୍ର କାନନ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଥିଲା ତପୋଭୂମିଭାବେ ପରିଚିତ । ଯୋଗନଦୀ (ଏବେ ବିଲୁପ୍ତ) କୂଳରେ ମୁନିଋଷିମାନଙ୍କ ଗହଣରେ ରହୁଥିବା ଏମିତି ବହୁ ବନ୍ୟପ୍ରାଣୀଙ୍କ ଭିତରେ ସ୍ନେହ ବନ୍ଧନର ଭାବ ରହି ଆସିଥିଲା । ତେଣୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ଏଠାରେ ସର୍ବଧର୍ମର ସମନ୍ୱୟ ଘଟିବା ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରିଛି । ଏକାଦିକ୍ରମେ ଏହି ପୀଠ ଶକ୍ତିପୀଠ ଓ ଜୈନପୀଠଭାବେ ପରିଚିତି ଲାଭ କରିଛି । ଏଠି ମା' ବାରଭୂଜାଙ୍କ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ସହ ଜୈନ ଉପାସକମାନଙ୍କ ପୂଜା ବି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଅାସୁଛି । ତେଣୁ କୁହାଯାଏ ଜୈନ ଉପାସକ ହେଲେ ବି ତତ୍କାଳୀନ କଳିଙ୍ଗ ସମ୍ରାଟ କରକନ୍ଦୁ ଏବଂ ପରେ ମହାମେଘବାହାନ ଐର ଖାରବେଳ ସାଧୁସନ୍ଥମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଉଦୟଗିରି ପାହାଡ଼ରେ ବିଭିନ୍ନ ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ରାଜତ୍ୱ କାଳରୁ ହିଁ ଏହି କୁମ୍ଭମେଳାର ଆକର୍ଷଣ ବଢ଼ି ଚାଲିଥିଲା ।

ପରମ୍ପରା

ଅନନ୍ତକେଶରୀଙ୍କ ରାଣୀହଂସପୁର ଯାତ୍ରା

ଜାଗମରା ଗ୍ରାମର ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତା ଅନନ୍ତକେଶରୀଙ୍କ ରାଣୀହଂସପୁର ଯାତ୍ରା ହେଉଛି ଏହି ମେଳାର ଅନ୍ୟତମ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଦିଗ । ସପ୍ତମୀ ତିଥି ରାତିରେ, ଅନନ୍ତକେଶରୀ ଏକ ବିରାଟ ଶୋଭାଯାତ୍ରାରେ ବାହାରି ଉଦୟଗିରି ପାହାଡ଼ସ୍ଥିତ ରାଣୀଗୁମ୍ଫାରେ ରାଣୀ ହଂସପୁରକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥାଆନ୍ତି । ଗୁମ୍ପାରେ ସ୍ନାନ କରିବା ପରେ ଦେବୀ ବାରଭୂଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ଯଜ୍ଞ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ । ସେଠାରେ ମାତ୍ର କିଛି ଘଣ୍ଟାର ରହଣୀ ପରେ ପଭୁ ଅନନ୍ତକେଶରୀ ପୁଣି ବିଳମ୍ବିତ ରାତିରେ ମନ୍ଦିରକୁ ବାହୁଡ଼ି ଆସିବା ପରମ୍ପରା ରହିଛି ।

ସାଧୁ ମେଳା ଓ ସାଧୁ ସମ୍ମିଳନୀ

ମେଳା ପୂର୍ବରୁ ସାଧୁସନ୍ଥମାନେ ପାହାଡ ଗୁମ୍ଫାରେ ରହି ଭଜନ କୀର୍ତ୍ତନ କରିଥାନ୍ତି । ଅଖଣ୍ଡ ଧ୍ୱନୀ ଜାଳି ସାଧୁସନ୍ଥମାନେ ତପସ୍ୟାରତ ଥାଆନ୍ତି । ମାଘ ସପ୍ତମୀ ଦିନ ବୁଡ଼ ପକାଇ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ପ୍ରାତଃ ଦର୍ଶନ କରିଥାନ୍ତି । କୁମ୍ଭମେଳା ଅପସରରେ ଦେବୀ ବାରଭୂଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ସବୁବର୍ଷ ସାଧୁ ସମ୍ମିଳନୀ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ । ଏଥିପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳର ସାଧୁସନ୍ଥମାନଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

ମେଳାର ଆକର୍ଷଣ:-

କିଣାବିକା ପସରା

ଏହି ମେଳା ଉପଲକ୍ଷେ ବ୍ୟସାୟୀଙ୍କ ପସରା ସବୁ ମେଲିଥାଏ । ଦୋକାନ, ବଜାରଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ମୀନାବଜାରର । ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଖାଦ୍ୟ, ଘର ସାଜସଜ୍ଜା ଉପକରଣ ଓ ଛୋଟ ପିଲାମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଦୋଳି ଆଦି ଦୋକାନ ଖୋଲେ ।

ଅପେରା

ଓଡ଼ିଆ ଯାତ୍ରାଜଗତର ସମସ୍ତ ନାମୀ ଦାମୀ ଅପେରା ପାର୍ଟିମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଏହି ମେଳାରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ମେଳା ଉପଲକ୍ଷେ ୫ଟି ପେଣ୍ଡାଲରେ ପ୍ରାୟ ୧୦ଟି ନାମୀ ଅପେରା ପାର୍ଟି ନିଜ ନିଜ ଶକ୍ତି ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିଥାନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ପେଣ୍ଡାଲରେ ୩ ହଜାରରୁ ଅଧିକ ଦର୍ଶକ ଯାତ୍ରା ଉପଭୋଗ କରନ୍ତି । ମେଳା ସମୟରେ ପ୍ରାୟ ୧୦ଲକ୍ଷ ଦର୍ଶକ ପ୍ରତି ଦିନ ଯାତ୍ରା ଦେଖନ୍ତି ।

ମହାବୀର ଜୈନଙ୍କ ବାଣୀ

ପ୍ରଚାରଇ ମୁଁ ଖଣ୍ଡଗିରି

ପ୍ରଚାରଇ ମୁଁ ଜୈନ ଧର୍ମର

ମହତ୍ ବାଣୀ ।

ଖାରବେଳଙ୍କର

ରାଜତ୍ୱର କାହାଣୀ

ତାଙ୍କ ଐତିହ୍ୟର

ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିବରଣୀ

ଚାଲିଛି ଚାଲୁଥିବି

ମୁଁ ବଖାଣି

ଯେତେଦିନ ଯାଏଁ

ଥିବ ଏ ଧରାରେ

ମନୁଷ୍ୟ ସମାଜ

କହିଚାଲିଥିବି ଜୈନ ଧର୍ମର

ମହତ୍ତ୍ଵ ବାଣୀ ।

ଆମେ ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି

ଉତ୍କଳର ବୀରତ୍ଵର କାହାଣୀ

ଚାଲିଛୁ ଚାଲିଥିବୁ ବଖାଣି

ଐରଖାରବେଳ

ମହାମେଘବାହାନଙ୍କର

ଖୋଦିତ ଶିଳାଲିପି

ରହିଅଛି ଆମ ପାଶେ

ତାଙ୍କ ବୀରତ୍ୱ, ଉନ୍ନତି ଓ

ଉନ୍ନୟନର ଗାଥା ଓ କାହାଣୀ

ଜୈନ ଧର୍ମର ପୃଷ୍ଠପୋଷକ

ବୋଲି ସେ ପୁଣି

କହୁ ଆମେ

ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି

ଶୋଭାପାଏ ଆମ ବୁକୁରେ

ହାତୀଗୁମ୍ଫା ଓ ରାଣୀଗୁମ୍ଫା

କେତେ ଯେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କାରୁକଳାର

ରୂପ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଶୋଭାପାଏ

ଆମ ଦେହେ ପୁଣି ।

ଜୈନ ଧର୍ମର କେତେ କେତେ

ଉପଦେଶ ବାଣୀ

ଉତ୍କଳୀୟ ମାନଙ୍କର ଗୌରବ

ଐରଖାରବେଳଙ୍କର

ମଗଧ ବିଜୟର ବିବରଣୀ

ସବୁ ଯେ ହୋଇଛି ବର୍ଣ୍ଣନା

ଏଠି ଯେ ପୁଣି

ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ ହେ

ମାଆ ଉତ୍କଳ ଜନନୀ

ତୁ ବୀରପ୍ରସବିନୀ ସୁରପ୍ରସବିନୀ

ଧନ୍ୟ ତୋର ଗିରିରାଜି ବନାନୀ

ସବୁର ବିବରଣୀ

ଆମେ ରଖିଅଛୁ ଆମ ବକ୍ଷେ

ଦୁହେଁ ଆମେ

ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି

ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଓ ବୀରଗାଥାର

ଯୁଗଯୁଗରୁ କରୁଅଛୁ

କରୁଥିବୁ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ

ଖଣ୍ଡଗିରି ଓ ଉଦୟଗିରି

ସତେ ଆମେ

ଦୁହେଁ ଦୁଇ ଯାଆଁଳା ଭଉଣୀ ।

ଉଦୟଗିରି ଏବଂ ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫାର ଇତିହାସ :-

ଉଦୟଗିରି ଏବଂ ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫା, ପୂର୍ବରୁ କଟକ କିମ୍ବା କାଟାକା ଗୁମ୍ଫା ଭାବରେ ଜଣାଶୁଣା, ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବ୍ରିଟିଶର ଜଣେ ଯୁବ ଅଧିକାରୀ ଆଣ୍ଡ୍ରିୟୁ ଷ୍ଟର୍ଲିଙ୍ଗଙ୍କ ଦ୍ବାରା ମିଳିଥିଲା। କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁଯାୟୀ, ଜୈନ ଭିକ୍ଷୁମାନେ ଏକ ନାମମାତ୍ର ଜୀବନଶୈଳୀ ବଞ୍ଚିଥିଲେ ଏବଂ ବୁଲାବୁଲି କରିଥିଲେ | ରାଜା ଖାରବେଲା ସେମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଏକ ସ୍ଥାନ ନିର୍ମାଣ କରିବାକୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଥିଲେ ଯେଉଁଠାରେ ମୌସୁମୀ ଋତୁରେ ସେମାନେ ଓଡିଶାରେ ରହିବା ସମୟରେ ସେମାନେ ବିଶ୍ରାମ କରିପାରିବେ ଏବଂ ଧ୍ୟାନ ଅଭ୍ୟାସ କରିପାରିବେ | ତାଙ୍କ ଆଦେଶ ଅନୁଯାୟୀ ପାହାଡରୁ ଏହି ଭିକ୍ଷୁମାନଙ୍କ ଗୁମ୍ଫା ଆଶ୍ରୟସ୍ଥଳ ଖନନ କରାଯାଇଥିଲା।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୁମ୍ଫାରେ ଏକ ଛୋଟ କେନାଲ ଅନ୍ତର୍ଭୂକ୍ତ ହୋଇଥିଲା ଯାହା ଏକ ଉତ୍ସରୁ ଜଳ ପରିବହନ କରୁଥିଲା, ସରଳ ଯୋଗାଯୋଗ ପାଇଁ ଛିଦ୍ର, ଆଲୋକ ଜାଳିବା ପାଇଁ ସ୍ଥାନ ଏବଂ ଏକ ଚଟାଣ ଯାହା ହେଡ୍ରଷ୍ଟ ଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସାମାନ୍ୟ ଇଚ୍ଛୁକ ଥିଲା | ଏହି ଗୁମ୍ଫାର ଉପର କୋଠରୀରେ, ଭିକ୍ଷୁମାନେ ତୀବ୍ର ଧ୍ୟାନରେ ନିୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲେ |

ଜୈନ ପରମ୍ପରା ଅନୁଯାୟୀ, ଜୈନ ଧର୍ମର 24 ତମ ତିର୍ଥନକରା (ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଶିକ୍ଷକ) ମହାବୀର ଜୈନ ଏକ ସମୟରେ କୁମାରୀ ପର୍ବତ ପରିଦର୍ଶନ କରି ତାଙ୍କର ଧାରଣା ବିଷୟରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ। ସେହି ଦିନଠାରୁ, ଏହି ସ୍ଥାନ ଜୈନ ବାସୀଙ୍କ ପାଇଁ ବିଶେଷ ମହତ୍। ରଖିଛି |

କଳିଙ୍ଗ ରାଜବଂଶର ରାଜା ଖାରବେଲା ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶାସନ କରିଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେତେବେଳେ ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା।

ଗୁମ୍ଫା ଗଠନ କରୁଥିବା ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗର ନିଜସ୍ୱ ବିଶେଷ ଗୁଣ ଅଛି | ରାନୀ ଗୁମ୍ଫା (ରାଣୀ ଗୁମ୍ଫା), ହାଥୀ ଗୁମ୍ଫା (ହାତୀ ଗୁମ୍ଫା) ଏବଂ ଅଲକାପୁରୀ ଗୁମ୍ଫା (କ୍ରିଷ୍ଟାଲ୍ ପ୍ୟାଲେସ୍ ଗୁମ୍ଫା) ଉଦୟଗିରିର ତିନୋଟି ଜଣାଶୁଣା ଗୁମ୍ଫା | ଅନନ୍ତ ଗୁମ୍ଫା (ସାପ ଗୁମ୍ଫା), ଟାଟୋଭା ଗୁମ୍ଫା (ପାରୋଟ୍ ଗୁମ୍ଫା), ଏବଂ ନାଭାମୁନି ଗୁମ୍ଫା (ନଅ ଜୁଏଲ୍ ଗୁମ୍ଫା) ଖଣ୍ଡଗିରିର ତିନୋଟି ଜଣାଶୁଣା ଗୁମ୍ଫା |

ଗୁମ୍ଫାର ସ୍ଥାପତ୍ୟ

ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକର ନିମ୍ନ ଛାତ, ଯାହା ସୂଚାଇଥାଏ ଯେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକମାତ୍ର ସ୍ଥିତି ଯାହା ପ୍ରଣାମ ହୋଇପାରେ, ତାହା ଜୈନ ଭିକ୍ଷୁମାନଙ୍କର ସରଳତାକୁ ଦୃଢ ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରିଥାଏ | ଏହା ଉପରେ ଅଧିକ ଜୋର ଦେବା ହେଉଛି ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶୋଭା ଅଭାବ | ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକରେ କେବଳ ଦେବତା, ଧାର୍ମିକ ସମାରୋହ ଏବଂ ଐତିହାସିକ ଘଟଣା ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ମିଳିପାରିବ |

ଏହି ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଏବଂ ସୁନ୍ଦର ଚିତ୍ରକଳାରେ ଅନେକ ପୁରାଣ ଏବଂ ଐତିହାସିକ କାହାଣୀ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଛି | ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ ଏଗୁଡ଼ିକ ସରଳ, ସାଧାରଣ ଉପକରଣ ବ୍ୟବହାର କରି ମାନୁଆଲରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିଲା | ଯେତେବେଳେ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଥା ଆସେ, ଉଦୟଗିରି ଏବଂ ଖଣ୍ଡଗିରିର ଯାଆଁଳା ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରତ୍ୟେକର ନିଜସ୍ୱ ବିଶେଷତା ଥାଏ |

ଏକ ସମୟରେ ସମୁଦାୟ 117 ଗୁମ୍ଫା ଥିଲା, କିନ୍ତୁ ସେଥିମଧ୍ୟରୁ କେବଳ 33 ଟି ଦୃଶ୍ୟମାନ ହେଉଛି | ସେଥିମଧ୍ୟରୁ 15 ଟି ଖଣ୍ଡଗିରି ପାହାଡରେ ଏବଂ 18 ଟି ଉଦୟଗିରି ପାହାଡରେ ଅଛି | କୁମାରୀ ମାଉଣ୍ଟେନ୍ ରେଞ୍ଜରେ ନିକଟସ୍ଥ ଦୁଇଟି ପାହାଡ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଯେଉଁଠାରେ ଏହି ଯାଆଁଳା ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ଅବସ୍ଥିତ | ଉଦୟଗିରି ପାହାଡରେ ଥିବା ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ସର୍ଭେ ଅଫ୍ ଇଣ୍ଡିଆ (ASI) ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ, କିନ୍ତୁ ଖଣ୍ଡଗିରି ପାହାଡରେ ଥିବା ଗୁମ୍ଫାଗୁଡ଼ିକ ଏହାର ପରିସର ବାହାରେ।

ଗୁମ୍ଫା ଭିତରେ ଲେଖା :-

ରାଜା ଖାରବେଲାଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥିବା ହାଥୀ ଗୁମ୍ଫା ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ଏହି ଦୁଇଟି ଯାଆଁଳା ଗୁମ୍ଫାର କାନ୍ଥରେ ଥିବା ଅନେକ ଲେଖା ମଧ୍ୟରୁ ସବୁଠାରୁ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ। ମନକାପୁରୀ ଏବଂ ସରପା ଗୁମ୍ଫା ଗୁମ୍ଫାରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଲେଖା ଅଛି |

ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଆଲେକ୍ସଜାଣ୍ଡାର୍ ଦି ଗ୍ରେଟ୍ଙ୍କ ସହ ରାଜାଙ୍କ ବାର୍ତ୍ତାଳାପକୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରୁଥିବାବେଳେ ଅନ୍ୟମାନେ ରାଜା ଖାରବେଲାଙ୍କ ଦ୍ୱିତୀୟ ପତ୍ନୀଙ୍କ ପ୍ରେମ ସମ୍ପର୍କକୁ ଚିତ୍ରଣ କରିଛନ୍ତି | ଯେହେତୁ ହାଥୀ ଗୁମ୍ଫା ଲିପିବଦ୍ଧରେ ଜୈନ ଧର୍ମ ଧର୍ମର ପ୍ରତୀକ ଅନ୍ତର୍ଭୂକ୍ତ ହୋଇଛି, ଯାହା ସତ୍ୟ ଉପରେ ଏକ ପ୍ରିମିୟମ ରଖିଥାଏ, ଅନେକ ଲୋକ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ଯେ ସେମାନଙ୍କ ବିଷୟବସ୍ତୁ ରାଜା ଖାରବେଲାଙ୍କ ଶାସନର ସଠିକ ରେକର୍ଡ ଅଟେ | ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ଆରିହନ୍ତ (ବିଜେତା) ଏବଂ ସିଦ୍ଧ (ଶୁଦ୍ଧ ଆତ୍ମା) କୁ ଅଭିବାଦନରୁ ଆରମ୍ଭ ହେବା ଏହା ପାଇଁ ଅଧିକ ପ୍ରମାଣ ଅଟେ | ଫଳସ୍ୱରୂପ, ଦାବି କରାଯାଇଛି ଯେ ଜଣେ ରାଜା ନିଜର ଧାର୍ମିକ ଉତ୍ସାହ ସହିତ କେବଳ ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟ କହିଥାନ୍ତେ।

ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ରାଜା ଖାରବେଲାଙ୍କ ଶାସନ କାଳରୁ ଅନେକ ଐତିହାସିକ ଘଟଣା ବର୍ଣ୍ଣନା କରେ | କୁଖ୍ୟାତ କଳିଙ୍ଗ ଯୁଦ୍ଧ, ଯାହା ଓଡିଶା ଇତିହାସରେ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ, ଗୁମ୍ଫାର ଅନ୍ୟତମ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଲେଖାରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି। ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ସେହି ସମୟରେ ପ୍ରଚଳିତ ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଧାର୍ମିକ ପରିସ୍ଥିତି ତଥା ସେହି ସମୟରେ ଘଟିଥିବା ରାଜନୈତିକ ଘଟଣା ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରିଥାଏ |

ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ବ୍ରାହ୍ମୀରେ ଲେଖାଯାଇଛି, ଯାହା ପାଲି ସହିତ ଜଡିତ ଏକ ଭାଷା | ଲେଖା ଏକ କବିତା କଭିଆ ଶୈଳୀରେ ଅଛି | ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହାତି ଗୁମ୍ଫାରେ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରାଚୀନ ଲେଖାଗୁଡ଼ିକରେ ଖାରବେଲାଙ୍କୁ ଜଣେ ମହାନ ରାଜା, ପରାଜୟ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଚାମ୍ପିଅନ୍ ତଥା ଜୈନ ଧର୍ମର ସମର୍ଥକ ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି |

ଏହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ବ୍ରାହ୍ମୀରେ ଲେଖାଯାଇଛି, ଯାହା ପାଲି ସହିତ ଜଡିତ ଏକ ଭାଷା | ଲେଖା ଏକ କବିତା (କଭିଆ) ଶୈଳୀରେ ଅଛି | ପ୍ରସିଦ୍ଧ ହାତି ଗୁମ୍ଫାରେ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଥିବା ପ୍ରାଚୀନ ଲେଖାଗୁଡ଼ିକରେ ଖାରବେଲାଙ୍କୁ ଜଣେ ମହାନ ରାଜା, ପରାଜୟ, ସାଂସ୍କୃତିକ ଚାମ୍ପିଅନ୍ ତଥା ଜୈନ ଧର୍ମର ସମର୍ଥକ ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି |

ଆହା କି ସୁଷମା ! ଦେବି କି ଉପମା

ଖଣ୍ଡଗିରିର ସେ ରୂପ ବିଭବ

ନେତ୍ର ଭରି କରି ଦେଖିଲି ତା ଶିରୀ

ଗୁମ୍ଫାରେ ବସି ଯା ଶୋଭା ଅପୂର୍ବ ।।

ଦିନେହେଁ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ଆଳତୀ ଲଗ୍ନରେ

କଲି ସଂଦର୍ଶନ ରୂପ ତାହାର

ଭାଳିଲି ନେତ୍ରରେ ନାନା ଚିତ୍ରରାଜୀ

ଐର ଖାରବେଳ ସୃଷ୍ଟି ସମ୍ଭାର ।।

ଇତିହାସ ସୁନ୍ଦରୀ ବଖାଣିଲା ବସି

ତା ସୃଷ୍ଟିର ଅମର ଗାଥା ଗୌରବ

ଉତ୍କଳର ଶିରୀ କଳା ଓ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ

ମନଲୋଭା ଶିଳ୍ପୀକୁଳ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ।।

ପଡୁଥିଲା ହୁରି ପଥର ଗାତ୍ରରେ

ଲେଖାଅଛି ଓଡିଆଙ୍କ ଗୌରବ ବାଣୀ

ହାତୀଗୁମ୍ଫା ଶିଳାଲେଖ ନାମ ବହି

ଓଡିଆ ଭାଷାର କିର୍ତ୍ତୀ କାହାଣୀ ।।

ପଥର ର ସେହି କର୍କଶ ପିଠିରେ

ନିହଣ,ହାତୁଡି ଆଦି ସାହାଯ୍ୟରେ

ବିଶ୍ବରେ ପ୍ରଥମ ସାହିତ୍ୟ ବୋଲାଇ

ସୃଷ୍ଟି ଓଡିଆ ଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ ତହିଁରେ ।।

ମନେ ପଡିଗଲେ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଦାସ

ଓଡିଆ ଜାତିର ଯେ ମଉଡ ମଣି

ଭ୍ରମିଥିଲେ ଦିନେ ଯୁବା ଅବସ୍ଥାରେ

ଲେଖିଥିଲେ ଖଣ୍ଡଗିରି କାହାଣୀ ।।

ଗୋଟି ଗୋଟି ହୋଇ ସବୁତକ ତହିଁ

ପଡୁଥିଲା ମନେ ସେଇ ସଞ୍ଜରେ

ଗୁମ୍ଫା ନିର୍ମାଣର ଅପୂର୍ବ କାହାଣୀ

ଜୈନ ଧର୍ମ ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ।।

ଭୁବନେଶ୍ବରର ଏଇ ଖଣ୍ଡଗିରି

ତା ସହ ରହିଛି ଏଠି ଉଦୟଗିରି

ଓଡିଆ ଜାତିର ଅପୂର୍ବ କଳାର

ଜୀବନ୍ତ ମୁକ ସାକ୍ଷୀ ଯେ ପୁଣି ।।

ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀ ଗହନ କଥାକୁ

ବଖାଣୁଛି ଏଇ କୁମାରୀ ଗିରି

ହୃଦୟ ମଧ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚାଉ ଅଛି

ଅପୂର୍ବ ପ୍ରେରଣା ସଞ୍ଚାର କରି ।।

କାଳର ପ୍ରଭାବେ ବଦଳିଛି ତାର

କଳେବର ସହ ଲୋକ ସ୍ବଭାବ

ଯୁବକ ଯୁବତୀ ବିହାର କରନ୍ତି

ସତେକି ଲାଗିଛି ପ୍ରେମ ମହୋତ୍ସବ ।।

ଅପୂର୍ବ ସୁନ୍ଦର ରାଣୀ ହଂସ ପୁର

ତା ସହ ବାଘ,ହାତୀ,ଗଣେଶ ଗୁମ୍ଫା

କାଳର ପ୍ରଭାବେ ସବୁତକ ଆଜି

ନୀରବେ ଶୁଣାନ୍ତି ପ୍ରାଚୀନ ଗାଥା ।।

ପର୍ବତ ପାଦରେ ସାଧୁଙ୍କ ମେଳରେ

କଟିଲା ସେ ସଞ୍ଜ ବେଳଟି ତହିଁ

ନାନା ଆଲୋଚନା ତର୍କ ବିତର୍କରେ

ଜାଣିଲି ଶୁଣିଲି ଅନେକ ତହିଁ ।।

ଭୁବନେଶ୍ବରର ସେ ଅପୂର୍ବ ଦୃଶ୍ୟକୁ

ଦେଖିଲି ପର୍ବତ ଉପରେ ରହି

ସମୟ ସ୍ରୋତର ମୁଁ ଭାସମାନ ତୃଣ

ଫେରିଲି ସ୍ମୃତିର ନାନା ପସରା ନେଇ ।

ଖାରବେଳ ଙ୍କ ଐତିହ୍ୟ ଖଣ୍ଡଗିରି‌ ଓ ଉଦୟଗିରି ( The history of kharabela - udayagiri and khandagiri )

...