ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶଗୁଡ଼ିକରେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପନର ଅନେକ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ଭାରତରେ କେତୋଟି ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ।ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ନାଳନ୍ଦା, ତକ୍ଷଶିଳା ଓ ବିକ୍ରମଶିଳା ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଜଣା। ଏଗୁଡ଼ିକ ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତାଦ୍ଦୀରୁ ଏକାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏଗୁଡ଼ିକର ସମସାମୟିକ ଆମ ଓଡ଼ିଶାରେ ଥିବା ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବହୁତ କମ ଲୋକ ଜାଣିଛନ୍ତି ଏହାର କାରଣ ହେଉଛି ନାଳନ୍ଦା, ତକ୍ଷଶୀଳା, ବିକ୍ରମଶୀଳା ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଗୁଡିକର ଭଗ୍ନାବଶେଷକୁ ବହୁ ପୂର୍ବରୁ ଉତ୍ଖନନ କରି ଆବିଷ୍କାର କରାଯାଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟର ଧ୍ୱଂସାବଶେଷ ୧୯୯୫ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇ ନଥିଲା।

ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ବର୍ତ୍ତମାନର ଯାଜପୁର ଜିଲ୍ଲାର ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼ ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତ। ଉତ୍ଖନନ ପରେ ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଅନେକ ବୌଦ୍ଧବିହାର ଓ ବୁଦ୍ଧମୂର୍ତ୍ତି ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି। ଚୀନ ପରିବ୍ରାଜକ ହୁଏନସାଂ ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଭାରତ ଭ୍ରମଣରେ ଆସି ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନ ପରିଦର୍ଶନ କରି ସେ ସବୁ ବିଷୟରେ ତାଙ୍କ ପୁସ୍ତକରେ ଲେଖିଯାଇଛନ୍ତି । ସେ ୬୩୯ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶା ଭ୍ରମଣରେ ଆସି ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନକୁ ଯାଇଛନ୍ତି। ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ ନାଳନ୍ଦା, ବିକ୍ରମଶିଳା, ଓଡ଼ାନ୍ତପୁରୀ ଓ ତକ୍ଷଶୀଳା ଭଳି ଓଡ଼ିଶାରେ ଗୋଟିଏ ବୌଦ୍ଧ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଏହାର ନାମ ପୁ-ସେ-ପୋ-କୀ-ଲି ଲେଖିଛନ୍ତି, ଯାହାକୁ ପାଲି ଭାଷାରେ ପୁଷ୍ପଗିରି ଭାବେ ଅନୁବାଦ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ବର୍ତ୍ତମାନ ଏହା ପୁଷ୍ପଗିରି ଭାବେ ପରିଚିତ।

ଅନେକ ବୌଦ୍ଧଭିକ୍ଷୁ ଏହି ଅଞ୍ଚଳକୁ ପୁଷ୍ପଗିରି କିମ୍ବା ପୁଷ୍ପଗିରି ବିହାର ମଧ୍ୟ ଲେଖିବାର ବିଭିନ୍ନ ତଥ୍ୟ ମିଳେ। ସେତେବେଳେ ଉଡ୍ର ଭାବେ ଓଡ଼ିଶା ଭୂଖଣ୍ଡ ଜଣାଶୁଣା ଥିଲା। ପ୍ରାଚୀନ ତିବ୍ବତୀୟ ଲେଖାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ନାମ ରହିଛି ନବମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଅନ୍ୟଜଣେ ଚିନୀ ପରିବ୍ରାଜକ ପ୍ରଜ୍ଞା ଭାରତରେ ଦୀର୍ଘ ୧୮ ବର୍ଷ ରହିଥିବାବେଳେ ଓଡ଼ିଶାର ପୁଷ୍ପଗିରି ାରେ କିଛିଦିନର ଥିବାର ତାଙ୍କ ଲେଖାରୁ ଜଣାପଡ଼େ।

ଅନେକ ଦିନ ଧରି କଟକ ଜିଲ୍ଲାରେ ଥିବା ବୌଦ୍ଧ କୀର୍ତ୍ତିସ୍ଥଳ ରତ୍ନଗିରି, ଉଦୟଗିରି ଓ ଲଳିତଗିରି କୁ ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ଭାବେ ମନେ କରାଯାଉଥିଲା। ଏହିସବୁ ସ୍ଥାନର ଉତ୍ଖନନ ପରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ବୌଦ୍ଧବିହାର ଓ ମୂର୍ତ୍ତି ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି ପରସ୍ପର ଠାରୁ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ ଥିବା ଏହି ତିନି ପାହାଡ଼ରେ ଖ୍ରୀ.ପୂ. ଦ୍ଵିତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ସପ୍ତମ ଶତାବ୍ଦପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବୌଦ୍ଧ ଭିକ୍ଷୁମାନେ ବାସ କରୁଥିବାର ଜଣାପଡ଼ିଛି।

ରତ୍ନଗିରି ଉଦୟଗିରି ମଧ୍ୟରେ ଦୂରତା ହେଉଛି ୧୧ କିଲୋମିଟର ଏବଂ ଏହି ଦୁଇ ପାହାଡ଼ ଲଳିତଗିରି ଠାରୁ ୭ କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ ରହି ବୌଦ୍ଧ ତ୍ରିକୋଣ ସୃଷ୍ଟି କରନ୍ତି କିନ୍ତୁ ୧୯୯୩ ମସିହାରେ ସ୍ଥାନୀୟ ଅଧ୍ୟାପକ ହରିଶ ଚନ୍ଦ୍ର ପୃଷ୍ଟି ଏହି ବୌଦ୍ଧ ତ୍ରିକୋଣ ଠାରୁ ୧୮ କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ ଥିବା ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼ରେ ଅନେକ ବୁଦ୍ଧ ମୂର୍ତ୍ତି ଆବିଷ୍କାର କରିବା ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ବିଭାଗ ତରଫରୁ ଏହାର ଉତ୍ଖନନ କରାଯାଇ ସେଠାରେ କାରୁକାର୍ଯ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ବୌଦ୍ଧବିହାର ଆବିଷ୍କୃତ ହେଲା। ସେଠାରେ ପୁଷ୍ପଗିରି ଖୋଦିତ ହୋଇଥିବାର ଜଣା ପଡ଼ିବା ପରେ ଏହା ହି ହେଉଛି ପ୍ରାଚୀନ ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ବୋଲି ନିଶ୍ଚିତ କରାଗଲା।

ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼ ଭୁବନେଶ୍ୱରଠାରୁ ପ୍ରାୟ ୯୦ କିଲୋମିଟର ଦୂରରେ ମହାନଦୀ ତ୍ରିକୋଣଭୂମିରେ ଯାଜପୁର ଜିଲ୍ଲାରେ ଅବସ୍ଥିତ। ଏହାର ଉତ୍ତର ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ନଦୀର ଏକ ଉପନଦୀ କେଲୁଆ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଛି। ଏଠାରେ ପାହାଡ଼କୁ କାଟି ୩୪ଟି ସ୍ତୁପ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି। ବିଭିନ୍ନ ମୁଦ୍ରାରେ ଥିବା କେତେଗୁଡ଼ିଏ ଧ୍ୟାନୀ ମୂର୍ତ୍ତି ଏଠାରେ ଆବିଷ୍କୃତ ମଧ୍ୟ ହୋଇଛି। ବଡ଼ବଡ଼ଥରକୁ କାଟି ମୂର୍ତ୍ତି ଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ମିତ ହୋଇଛି ।

ଭୁବନେଶ୍ୱରସ୍ଥିତ ନୌଯାତ୍ରା ଓ ଦକ୍ଷିଣପୂର୍ବ ଏସିଆ ଅଧ୍ୟୟନ ସଂସ୍ଥା ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ବ ବିଭାଗ ସହିତ ମିଶି ୧୧୯୬ ମସିହାରୁ ୨୦୦୬ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼ର ୧୨୩ ଏକର ପରିମିତି ସ୍ଥାନର ଉତ୍ଖନନ କରି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ନିର୍ମାଣ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ହାସଲ କରିଛ। ବ୍ରାହ୍ମୀ ଭାଷାରେ ଲିଖିତ ଏକ ଶିଳାଲିପି ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଛି ସେଥି ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏରେ "ପୁଷ୍ପ ସଭାର ଗିରିୟା" ଅର୍ଥାତ ପୁଷ୍ପ ଆଚ୍ଛାଦିତ ପାହାଡ଼ ଲେଖାଯାଇଛି ଏହା ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ପ୍ରଥମ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଲେଖା ବୋଲି ଜଣା ପଡିଛି ଏହା ପ୍ରମାଣ କରେ ଯେ ହୁଏନ୍ସାଂଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖିତ ପୁଷ୍ପଗିରି ହେଉଛି ଆଜିର ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼। ିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିିି

ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼ ଉତ୍ଖନନରୁ ଗୋଟିଏ ବଡ଼ ଅଶୋକ ସ୍ତୁପ ମଧ୍ୟ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇଛି । ଏଥିରେ ଥିବା ଲେଖାରେ ମୌର୍ଯ୍ୟ ଶାସକ ଅଶୋକଙ୍କ ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି। ପୂର୍ବ ଭାରତରେ ଏହା ହେଉଛି ଏକମାତ୍ର ଆବିଷ୍କୃତ ଅଶୋକ ସ୍ତୁପ। ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ ହୁଏନସାଂଙ୍କ ବିବରଣୀରେ ଅଶୋକ ଉଡ୍ର ଦେଶରେ ୧୦ଟି ସ୍ତୁପ ନିର୍ମାଣ କରିଥିବା ଲେଖା ଅଛି ଏବଂ ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ଗୋଟିଏ ହିଁ ଆବିଷ୍କୃତ ହୋଇପାରିଛି। ସମାନ ପ୍ରକାର ଇଟାରେ ନିର୍ମିତ ବୃତ୍ତାକାର ସ୍ତୁପ ର ବ୍ୟାସ ହେଉଛି ୬୦ ଫୁଟ ଏବଂ ଏହା ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୩ୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବାର ଆକଳନ କରାଯାଉଛି।

ଲାଙ୍ଗୁଡି ପାହାଡ଼ର ଆଖପାଖରେ ଥିବା ଅନ୍ୟ ପାହାଡ଼ ଓ ସମତଳ ସ୍ଥାନରେ ଅନେକ ବୌଦ୍ଧ ଗୁମ୍ଫା ସ୍ତୂପ ଓ ବୌଦ୍ଧଶ୍ରମଣ ଧ୍ୱଂସାବଶେଷ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ଏହା ନିକଟରେ ଥିବା କାଳିମା ପାହାଡ଼ ଶୀର୍ଷରେ ପାହାଡ଼କୁ କାଟି ଏକ ହାତୀ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଛି ଏବଂ ଏହା ଚାରିପଟେ ଏକକ ପଥରରେ ନିର୍ମିତ ୪ଟି ବଡ଼ ସ୍ତମ୍ଭ ଅଛି। ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୩ୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ମୌର୍ଯ୍ୟ ଶାସନ ସମୟରେ କୀର୍ତ୍ତି ବୋଲି ଆକଳନ କରାଯାଇଛି। ସେହିପରି ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଓ କିମିରିଆ ନଦୀର ସଂଗମସ୍ଥଳୀରେ ଅବସ୍ଥିତ ଦେଉଳି ପାହାଡ଼ର ଗୁମ୍ଫା ଭିତରେ ପାହାଡ଼ରୁ କଟାହୋଇ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିବା ପାଞ୍ଚଟି ବୌଦ୍ଧ କୋଠରୀ ସୁରକ୍ଷିତ ଅଛି ଏହା ନିକଟରେ ବଜ୍ରଗିରି, ସରାପୁର ଓ ପାଇକରାପୁରଠାରେ ମଧ୍ୟ କେତୋଟି ବୌଦ୍ଧ କୀର୍ତ୍ତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ଏଥିରୁ ଜଣାପଡ଼େ ଯେ ଏକଦା ଏହା ଏକ ଜନବହୁଳ ଅଞ୍ଚଳ ଥିଲା ଏବଂ ଓଡ଼ିଶାର ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା। ଚିତ୍ରପଟ ବିଜ୍ଞାନ ବିଶ୍ଳେଷଣରୁ ଜଣାପଡିଛି ଯେ ଲଳିତଗିରି ଖ୍ରୀ.ପୂ. ୨ୟ ଶତାବ୍ଦୀରେ ସୁଙ୍ଗ ଶାସନ ସମୟରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା। ଫଳରେ ଏହା ହେଉଛି ପୃଥିବୀରେ ସ୍ଥାପିତ ପୁରାତନ ବୌଦ୍ଧ ବିହରଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ।

ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବେ ଉତ୍ଖନନ ହୋଇନାହିଁ। ଏଣୁ ଏହାର ଅନେକ ଇତିହାସ ଲୁକ୍କାୟିତ।

ଓଡିଶାର ପ୍ରାଚୀନ ପୁଷ୍ପଗିରି ବିଶ୍ବବିଦ୍ୟାଳୟ