।। ସର୍ଵ ରହସ୍ୟମୟ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଶିଳ୍ପକଳା ଏବଂ ସ୍ଥାପତ୍ୟ କଳା ।।

ପୁରୀର ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଶିଳ୍ପକଳାର ଏକ ଅପୂର୍ବ ନିଦର୍ଶନ । ବହୁ ଶତାବ୍ଦୀର ଜ୍ଞାନ ଓ ଅଭ୍ୟାସରୁ ଏହି ଉତ୍ତୁଙ୍ଗ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ମନ୍ଦିର ଜନ୍ମ ନେଇଛି ।

ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ରର ଆଲୋଚକମାନେ ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ଯେ ପ୍ରଥମେ ଏହି ମନ୍ଦିରର ବିମାନ ଓ ଜଗମୋହନ (ମୁଖଶାଳା) ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥିଲା ଓ ପରେ ଆଉ ଦୁଇଗୋଟି ଗୃହ ତାହା ସହିତ ଯୋଗ କରାଯାଇଛି ।

ମାଦଳାପାଞ୍ଜି ଅନୁସାରେ, ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀ ଗଜପତି ରାଜା ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେବ ଭୋଗମଣ୍ଡପ ନିର୍ମାଣ କରାଇଥିଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନର ନାଟମନ୍ଦିର (ଜଗମୋହନ ନାମରେ ପରିଚିତ) କେତେ ଆଲୋଚକଙ୍କ ମତରେ ଭୋଗମଣ୍ଡପର ପରବର୍ତ୍ତୀ ଓ ଆଉ କେତେକଙ୍କ ମତରେ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତି ।

ଭୁବନେଶ୍ବର ଓ କୋଣାର୍କ ପରି ପୁରୀର ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମନ୍ଦିରର ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ଭାସ୍କର୍ଯ୍ୟ ଶିଳ୍ପ କଳା ଅତୀବ ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ । ଏପରିକି ବହୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାହା ଅଧିକ ଉନ୍ନତ । କିନ୍ତୁ ସେହି ଶିଳ୍ପକଳାର ପ୍ରସ୍ତରଗୁଡ଼ିକ ଲବଣାକ୍ତ ବାୟୁ ଯୋଗୁଁ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯିବା ହେତୁ ତହିଁ ଉପରେ ଚୂନର ବହଳିଆ ପ୍ଳାଷ୍ଟର ଦିଆଯାଇଥିଲା ।

କିନ୍ତୁ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ଵିକ ସର୍ବେକ୍ଷଣ ସଂସ୍ଥା ଦ୍ବାରା ସେହି ଚୂନଛଡ଼ା ହେବାରୁ ପୁରୀ ମନ୍ଦିରର ଶିଳ୍ପକଳା ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହେଉଅଛି ।

ବଡ଼ ଦେଉଳକୁ ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ରରେ ବିମାନ କିମ୍ବା ରେଖ ଦେଉଳ କୁହାଯାଏ । ଏହାର ଭିତର ପଟକୁ ଗର୍ଭଗୃହ କିମ୍ବା ସ୍ଥାନୀୟ ଭାଷାରେ ଭିତର ପୋଖରିଆ କୁହାଯାଏ ।

ଭିତର ପାଖରେ କୌଣସି ଶିଳ୍ପକଳା ନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହାର ବାହାର ପାଖଟି ଅତି ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ଖୋଦିତ ହୋଇଥାଏ । ପୁରୀ ବଡ଼ ଦେଉଳର ଉଚ୍ଚତା ଦାଣ୍ଡଠାରୁ ୨୧୪ ଫୁଟ ଆଠ ଇଞ୍ଚ ଥିବାର ଇଞ୍ଜିନିୟର ମନୋମୋହନ ଗାଙ୍ଗୁଲି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ ଏହାକୁ ଫାଠ, ବାଡ଼, ଗଣ୍ଡି ଓ ମସ୍ତକ - ଏହିପରି ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଥାଏ । ବଡ଼ଦେଉଳ ଚାରିପଟେ ଥ‌ିବା ଅଗଣା ଦ୍ବାରା ଏହାର ପୀଠର ଅଧାଭାଗ ପୋତି ହୋଇଛି ।

ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଦେବ ଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ସହିତ ଏଥରେ ଅନେକ ପ୍ରକାରର ଠଣା, ତୋରଣ, ଲତା, ଡାଳି, ଫୁଲ, ଫଳ, ପକ୍ଷୀ, ପଶୁ ଓ ମନୁଷ୍ୟଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ବାଡ଼ ଭାଗଟି ପାଞ୍ଚଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ, ତେଣୁ ଏହାକୁ ପଞ୍ଚାଙ୍ଗ ବାଡ଼ କୁହାଯାଏ । ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଅଙ୍ଗ ହେଉଛି- ପାଭାଗ, ତଳଜଙ୍ଘା, ବାନ୍ଧନା, ଉପରଜଙ୍ଘା ଓ ବରଣ୍ଡ ।

କିନ୍ତୁ ବାଡ଼ର ମଝିଅଂଶ ବା ରାହାପାଗରେ ଏ ସବୁ ଅଙ୍ଗକୁ ବ୍ୟାପି ତିନିଦିଗରେ ତିନି ପାର୍ଶ୍ଵ ଦେବତାଙ୍କ ବୃହତ୍ ମୂର୍ତ୍ତି ରହିଛି । ଅବଶିଷ୍ଟ ଅନୁରାହା ଓ କୋଶକପାଗରେ ତଳଜଙ୍ଘା ଓ ଉପରଜଙ୍ଘାରେ ଯଥାକ୍ରମେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଆକୃତିର ଖାଖରା ଶୈଳୀର ଓ ପୀଡ଼ ଶୈଳୀର ମନ୍ଦିର ଅଛି । ସେଗୁଡ଼ିକୁ ମୁଣ୍ଡି କୁହାଯାଏ ।

ଏହି ସବୁ ମୁଣ୍ଡିଗୁଡ଼ିକରେ ରହିଥ‌ିବା ବିଭିନ୍ନ ଦେବଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ଅଷ୍ଟ ଦିଗପାଳ ମୂର୍ତ୍ତି, ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଦଶାବତାର ମୂର୍ତ୍ତି, ବିଷ୍ଣୁ-କୃଷ୍ଣଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ସ୍ବରୂପର ମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରଧାନ ।

ଗୁରୁ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ପାଠ ପଢ଼ାଇବା, ରାଜା ଦରବାରରେ ବସି ବିଚାର କରିବା, ପ୍ରଭୃତି ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ଏଠାରେ ରହିଛି । ତାହା ଛଡ଼ା ଦେଉଳର ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ବିଭିନ୍ନ ଅଳଙ୍କାର ପିନ୍ଧି ଆକର୍ଷଣୀୟ ଭଙ୍ଗୀରେ ଠିଆ ହୋଇଥିବା ବହୁତ କନ୍ୟାମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ଅଛି ।

ବାଡ଼ ଭାଗରେ ପଟା ଓ ବସନ୍ତ ବୋଲି କୁହାଯାଉଥିବା ଅଂଶରେ ରାଜା ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କ ସହ ଯୁଦ୍ଧଯାତ୍ରା କରିବା କିମ୍ବା ଶିକାର ଯାତ୍ରା କରିବା ପ୍ରଭୃତି ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ସବୁଠାରୁ ଆକର୍ଷଣୀୟ ହେଉଛି ପଟାଭାଗରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ବାଲ୍ୟଲୀଳାର ଧାରାବାହିକ ଦୃଶ୍ୟ ।

ତଳଳଙ୍ଘାର ପାଗସନ୍ଧିମାନଙ୍କରେ ବିରାଳ ନାମକ ଏକପ୍ରକାର ବିଚିତ୍ର ସିଂହମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଉପର ଜଙ୍ଘାର ସନ୍ଧିମାନଙ୍କରେ ବିଭିନ୍ନ ଭଙ୍ଗୀରେ ଠିଆ ହୋଇଥିବା ଅଳସ କନ୍ୟା ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ଅତି ଚିତ୍ତାକର୍ଷକ ।

ବାଡ଼ର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସ୍ଥାନରେ ମନ୍ଦିରର ଅଙ୍ଗକୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଆକୃତିରେ ସଜାହୋଇଛି । ତାହା ମଧ୍ୟରେ ‘ବସନ୍ତ” ନାମକ ସର୍ବୋଚ୍ଚ ଅଙ୍ଗରେ ଥ‌ିବା ବଜ୍ରମସ୍ତକ ଆକୃତି ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ ।

ମନ୍ଦିରର ଗଣ୍ଡିଭାଗର ସବା ତଳ ଅଂଶରେ ଚାରିଦିଗରେ ଚାରିଗୋଟି ବୃହତ୍ ଆକାରର ବଜ୍ର ମସ୍ତକ ସହଜରେ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରେ ।

ତାହାର ଉପରକୁ ପ୍ରତି ଦିଗରେ ଥ‌ିବା ଗଜକ୍ରାନ୍ତ ନାମକ ଏକପ୍ରକାରର ସିଂହମୂର୍ତି ମନ୍ଦିର ଗଣ୍ଠିରୁ ଆଗକୁ ବାହାରି ଆସି ରହିଛନ୍ତି ।

ଗଣ୍ଠିଭାଗର ମଝି ରାହା ପାଗରେ କେତେକ ପଦକ ଚିତ୍ରଥିବା ସ୍ଥଳେ ଦୁଇପାଖର ଅନୁରାହା ପାଗରେ ଉପରତଳ ହୋଇ କେତେକ କ୍ଷୁଦ୍ର ମନ୍ଦିର ଅଛି । ତାହାକୁ ଶିଳ୍ପଶାସ୍ତ୍ରରେ ଅଙ୍ଗ ଶିଖର କୁହାଯାଏ ।

ଦୁଇକୋଶର କୋଣକ ପାଗରେ ଭୂମି ଅଁଳା ଅଛି ଓ ଫଳରେ ମନ୍ଦିରର ଗଣ୍ଡିଟି ଦଶଟି ଭୂମିରେ ବିଭକ୍ତ ହେବା ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଯାଇଛି ।

ପୂର୍ବପାଖ ରାହାପାଗରେ ଜଗମୋହନ ସନ୍ଧିରେ ଗୋଟିଏ ବୃହଦାକାର ଅଙ୍ଗଶିଖର ଅଛି ।

ଗଣ୍ଡିର ଉପରକୁ ବେକିର ଚାରିଦିଗରେ ଗରୁଡ଼ମୂର୍ତ୍ତି ଓ ଚାରି କୋଣରେ ଦୋପିଚ୍ଛ ସିଂହମୂର୍ତ୍ତି ରହି ତା ଉପରର ବୃହତ୍ ଆମଳକ ଶିଳାକୁ ବହନ କରିଛନ୍ତି । ଆମଳକ ବା ଅଁଳା ବେଢ଼ା ଉପରେ ଖପୁରୀ (ଯେଉଁଥରେ ରାମାନୁଜୀ ତିଳକ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଅଛି) ତାହା ଉପରେ କଳସ (ସ୍ଥାନୀୟ ଭାଷାରେ ଦଧିନଉତି) ଓ ତାହା ଉପରେ ଆୟୁଧ (ନୀଳଚକ୍ର) ରହିଛି ।