ଓଡ଼ିଶାର ପୂର୍ବ ଭାଗରେ ବଙ୍ଗୋପସାଗର କୂଳରେ ପୁରୀ ସହର ଅବସ୍ଥିତ।ଏହି ସହରରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମହାପ୍ରଭୁ ପୂଜା ପାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଧାମ କୁହାଯାଏ। ଏହି ସ୍ଥାନର ଅନ୍ୟନାମ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର, ନୀଳାଚଳ କ୍ଷେତ୍ର, ଶଙ୍ଖକ୍ଷେତ୍ର, ପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ର, ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ପ୍ରଭୃତି । ସହରର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଆକାଶଛୁଆଁ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ବଡ଼ଦେଉଳରେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ, ବଳଭଦ୍ର, ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରା ଓ ସୁଦର୍ଶନ। ମନ୍ଦିରଟି ୬୬୫ ଫୁଟ ଓ ୪୦ଫୁଟ ପରିମିତି ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥାପିତ, ଯାହାର ଚାରିପଟେ ୨୦ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚ ବିଶିଷ୍ଟ ମେଘନାଦ ପାଚେରି ଘେରି ରହିଛି। ମେଘନାଦ ପାଚେରି ପରେ ଭିତରପଟେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ପାଚେରି ଯାକ କୁହାଯାଏ କୁର୍ମ ପାଚେରି । ଏହି କୂର୍ମ ପାଚେରୀ ଭିତରେ ୪୦୨ଫୁଟ ଓ ୩୧୫ଫୁଟ ବିଶିଷ୍ଟ "କୂର୍ମ ବେଢା" ଯାହାର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ରହିଛି ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର।

ସମଗ୍ର ମନ୍ଦିରଟି ୪ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ ।

୧- ବିମାନ ବା ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର

୨- ଜଗମୋହନ

୩- ନାଟମଣ୍ଡପ

୪- ଭୋଗ ମଣ୍ଡପ

ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିରଟି ପଞ୍ଚରଥ ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ଦେଉଳ ଏହାର ଉଚ୍ଚତା ୨୧୪.୮ଫୁଟ। ଏହାର ଅଗ୍ରଭାଗରେ ରହିଛନ୍ତି ନୀଳଚକ୍ର ଓ ନୀଳଚକ୍ର ଉପରେ ଉଡ଼ୁଛନ୍ତି ପତିତପାବନ ବାନା । ରତ୍ନସିଂହାସନରେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ମହାପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ, ଶ୍ରୀ ବଳଭଦ୍ର, ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରା ଓ ପ୍ରଭୁ ସୁଦର୍ଶନ ଯାହାକି ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟରେ ବିରାଜମାନ। ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ଚାରିପଟେ ପରିକ୍ରମା କରିବା ମଧ୍ୟ ରହିଛି । ମୁଖ୍ୟ ମନ୍ଦିର ସାମନାରେ ଜଗମୋହନ ଓ ମଝିରେ ପବିତ୍ର କଳାଘାଟ ଦ୍ୱାର ଅବସ୍ଥିତ। ନାଟ ମନ୍ଦିରଠାରୁ ଜଗମୋହନକୁ ଯିବା ବାଟରେ ଥିବା ଦ୍ବାର ହେଉଛି ଜୟ-ବିଜୟ ଦ୍ୱାର। ବୈକୁଣ୍ଠପୁରର ସଜାଗ ପ୍ରହରୀ ଦ୍ବୟ ଏହି ଦ୍ଵାରକୁ ଜଗି ରହିଛନ୍ତି ବୋଲି ମାନ୍ୟତା ରହିଛି ।

ମୁଖ୍ୟମନ୍ଦିରର ୩ ଦିଗରୁ ତିନି ପାର୍ଶ୍ୱଦେବତା ହେଉଛନ୍ତି ବରାହ, ନୃସିଂହ, ଓ ବାମନ ବା ତ୍ରିବିକ୍ରମ । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ବେଢ଼ାସ୍ଥ ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିର ଏହାଛଡ଼ା ମୁଣ୍ଡେର ଅଷ୍ଟ ଦିଗପାଳ ଦଶ ଅବତାର ଓ ଆଉ ଓ ଅନ୍ୟ ଦେବାଦେବୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭିତର ଓ ବାହାର ବେଢା ମଧ୍ୟରେ ଛୋଟ ବଡ଼ ହେଇ ପ୍ରାୟ ୧୦୦ ପାଖାପାଖି ମନ୍ଦିର ଅଛି ନିମ୍ନରେ ସେଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ କିଛି ଉଲ୍ଲେଖ କରାଗଲା -

ଆଗ୍ନେଶ୍ଵର

୨୨ ବାଇଶି ପାହାଚରେ କୁର୍ମ ବେଢା ପାର ହେଇ ବାମପଟରେ ରହିଛି ଅଗ୍ନେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ଏହି ମନ୍ଦିର। ଏହି ମନ୍ଦିର ଏକ ଗହୀର ବାମ୍ଫି ପରି ରହିଛି । ମନ୍ଦିର ଭିତରେ ଶିବଲିଙ୍ଗ ଓ ବାହାରେ ବୃଷଭ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି । ରୋଷଶାଳାର ଭୋଗକୁ ଏହି ମନ୍ଦିର ପାଖରେ ବହି ନେଲେ ଭୋଗ ପାକସିଦ୍ଧ ହୋଇଯାଏ । ଆଗ୍ନେୟଙ୍କୁ କୁର୍ମବେଢ଼ାର ରକ୍ଷକ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ ।

ଅନନ୍ତ ବାସୁଦେବ

ବଟ ଗଣେଶ ପାଖରୁ ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପ ଆଡ଼କୁ ଗଲାବେଳେ ବାମପଟରେ ଅନନ୍ତ ମନ୍ଦିର ରହିଛି । ଏଠାରେ ବିଷ୍ଣୁ ଅନନ୍ତଶୟନ ଭାବେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି।

କୁତାମଚଣ୍ଡି

ବାଇଶିପାହାଚରେ କୁର୍ମ ବେଢା ଆସିବା ଆସିବା ପରେ ବାମପଟରେ କିମ୍ବା ବଟ ଗଣେଶ ପାଖରୁ ମୁକ୍ତିମଣ୍ଡପ ଆଡ଼କୁ ଗଲାବେଳେ ବାମପଟରେ ଅଥବା ଅନନ୍ତ ବାସୁଦେବ ମନ୍ଦିରକୁ ପ୍ରବେଶ କଲାବେଳେ ଡାହାଣ ପାଖେ କୁତାମଚଣ୍ଡି ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ। ଏହି ମନ୍ଦିରରେ ଏକ କୁକୁର ଉପରେ ଚଣ୍ଡୀ ଅବସ୍ଥାନ କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଭୋଗ ମାରା ହେଲେ ଏଠାରୁ କୁକୁର ବାହାରି ମନ୍ଦିର ପରିକ୍ରମା କରିଥାଏ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ।

ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀ ବା ମହାବ୍ରଜେଶ୍ୱରୀ

ଜଗମୋହନର ଦକ୍ଷିଣ ପଟକୁ ମହାବଜ୍ରେଶ୍ୱରୀ ମୂର୍ତ୍ତି ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି। ସେ ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀ ଦେବୀ ଭାବରେ ମଧ୍ୟ ଖ୍ୟାତ ।

ମା ଘଣ୍ଟ ମୁଣ୍ଡେଇ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ବାହାର ବେଢାସ୍ଥିତ ମୁଖ୍ୟ ପ୍ରବେଶ ପଥ ସିଂହଦ୍ୱାରର ଉପର ଗୁମୁଟ ବାମ ପର୍ଶ୍ବରେ ଘଣ୍ଟ ମୁଣ୍ଡେଇ ଠାକୁରାଣୀ ମନ୍ଦିର ରହିଛି । ଏଠାରେ ମା ଘଣ୍ଟ ମୁଣ୍ଡେଇ ଠାକୁରାଣୀ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି।

କାଶୀ ବିଶ୍ୱନାଥ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭିତରକୁ ସାଧାରଣତଃ ପୂର୍ବ ଦ୍ୱାରକୁ ସିଂହଦ୍ୱାର ବାଟେ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ହୁଏ । ଏହି ବାଟେ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କଲେ ସମୟରେ ବାଇଶି ପାହାଚରେ ବାମପାର୍ଶ୍ବରେ ଅର୍ଥାତ ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ମନ୍ଦିର ପାଖରେ ଯେଉଁ ମନ୍ଦିର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ତାହା କାଶୀ ବିଶ୍ୱନାଥ ମନ୍ଦିର ଅଟେ।

ଚକ୍ର ନାରାୟଣ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ପଶ୍ଚିମ ଦ୍ବାର ଗୁମୁଟ ଭିତରପାଖେ ଯେଉଁ ଚାରି ଧାମ ମନ୍ଦିର ରହିଛି, ତାରି ନିକଟରେ ଚକ୍ର ନାରାୟଣ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ। ଏଠାରେ ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି।

ନୀଳମାଧବ

ମା ବିମଳା ମନ୍ଦିରର ବାମ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ବା ମା କମଳା ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ନୀଳମାଧବ ମନ୍ଦିର ରହିଛି। ଏଠାରେ ନୀଳମାଧବ ଜଗନ୍ନଥଙ୍କର ଏକ ଛୋଟ ମୂର୍ତ୍ତି ଭାବେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି । ବିଶ୍ବାବସୁ କାହାଣୀର ଅବତାରଣ ସ୍ୱରୂପ ଏହି ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରଯାଇଛି।

ମାର୍କଣ୍ଡେଶ୍ୱର

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଭିତର ବେଢାରେ ଯେଉଁ ବଟ ମଙ୍ଗଳା ବା ସର୍ବ ମଙ୍ଗଳା ମନ୍ଦିର ନିକଟ କିମ୍ବା ଜଗମୋହନର ପାର୍ଶ୍ୱରେ ମାର୍କଣ୍ଡେଶ୍ବର ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ। ଏଠାରେ ଶିବଲିଙ୍ଗ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ।

ନାଟୁଆ ଗଣେଶ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ପଶ୍ଚିମ ଦ୍ବାର ଗୁମୁଟ ଭିତର ପାଖ କିମ୍ବା ଯଜ୍ଞ ନୃସିଂହ ମନ୍ଦିର ପଛ ଅଥବା ମୁକ୍ତି ମଣ୍ଡପ ନିକଟସ୍ଥ ଏକ ମନ୍ଦିରରେ ଥିବା ଗଣେଶ ରହିଛନ୍ତି । ଅଷ୍ଟଗୋଟି ଭୁଜ ବିଶିଷ୍ଟ ଗଣେଶ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ଏଠାରେ ନୃତ୍ୟ ଭଙ୍ଗୀରେ ବିଦ୍ୟମାନ ।

ପଂଚମୁଖୀ ହନୁମାନ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଦକ୍ଷିଣପାର୍ଶ୍ବ ବାହାର ବେଢାରେ ତଥା ନୀଳାଚଳ ଉପବନରେ ପଞ୍ଚମୁଖୀ ହନୁମାନ ଦଣ୍ଡାୟମାନ । ହନୁମାନ ଏଠାରେ ଦକ୍ଷିଣାଭିମୁଖୀ ଭାବେ ବିରାଜମାନ।

ଦକ୍ଷିଣେଶ୍ୱର ମହାଦେବ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ରୋଷ ଘର ମୁଖ୍ୟ ଦ୍ୱାର ବାମପାର୍ଶ୍ୱରେ ତଥା ଗଙ୍ଗା ଯମୁନା କୂଅ ନିକଟରେ ଦକ୍ଷିଣେଶ୍ୱର ମହାଦେବ ମନ୍ଦିର ରହିଛି । ଏଠାରେ ଶିବଲିଙ୍ଗ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି।

ନବଗ୍ରହ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ପଶ୍ଚିମ ଦ୍ୱାର ପାର୍ଶ୍ୱସ୍ଥ ବେଢା ମଧ୍ୟରେ କିମ୍ବା ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ମନ୍ଦିର ପାର୍ଶ୍ୱରେ ବା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ବାୟବ୍ୟ କୋଣରେ ନବଗ୍ରହ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ । ଏଠାରେ ନଅ ଗୋଟି ଗ୍ରହ ବିରାଜିତ ।

ଦୁର୍ଗାମାଧବ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭିତର ବେଢାରେ ଭୋଗମଣ୍ଡପ ଏକ ମନ୍ଦିର ଆକାରରେ ରହିଛି। ଏହି ମନ୍ଦିର ବା ଭୋଗ ମଣ୍ଡପ ମନ୍ଦିରରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଲକ୍ଷ୍ମୀପତୀ ବିଷ୍ଣୁ ଏକତ୍ର ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ।

ଦଧିବାମନ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଭିତର ବେଢ଼ାରେ ଉତ୍ତରପାର୍ଶ୍ବରେ ବା ସୂର୍ଯ୍ୟମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ଥିବା ମହାଲକ୍ଷ୍ମୀ ମନ୍ଦିର ଦକ୍ଷିଣପାର୍ଶ୍ୱରେ ଅଥବା କୋଠ ଗୋଦାମ ଘର ନିକଟରେ ଦଧିବାବନ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ ।

ପଶ୍ଚିମଦ୍ବାର ମହାବୀର ବା କାନପାତା ହନୁମାନ

ପଶ୍ଚିମଦ୍ବାର ନିକଟସ୍ଥ ନୀଳାଦ୍ରିବିହାର ମ୍ୟୁଜିୟମକୁ ପ୍ରବେଶ କଲାବେଳେ ବାମପାର୍ଶ୍ଵରେ ବିରାଜିତ ମହାବୀରଙ୍କୁ ବୀର ବିକ୍ରମ ହନୁମାନ ନାମରେ ସ୍ମରଣ କରାଯାଏ । ପଶ୍ଚିମଦ୍ଵାର ରକ୍ଷକ ଭାବେ ମହାବୀର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟନ୍ତି। ୬ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ଏହି ମହାବୀରଙ୍କ ନିକଟରେ ପଣା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଦିନ ବିଶେଷ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ହୋଇଥାଏ। ମହାବୀରଙ୍କ ଅନ୍ୟନାମ ମଧ୍ୟ କାନପାତା ହନୁମାନ ଅଟେ।

ମୁକ୍ତେଶ୍ବର ମହାଦେବ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ବାହାର ବେଢ଼ାରେ କିମ୍ବା ସୂର୍ଯ୍ୟ ନ୍ତ୍ର ନିକଟରେ ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମହାଦେବ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ। ଏଠାରେ ଶିବଲିଙ୍ଗ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ।

ପାଦପଦ୍ମ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଉତ୍ତରଦ୍ଵାର ନିକଟରେ ପାଦପଦ୍ମ ମନ୍ଦିର ରହିଛି । ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ପାଦଚିହ୍ନକୁ ମାର୍ବଲରେ ଖୋଦିତ କରାଯାଇ ପୂଜାକରାଯାଉଛି।

ଫତେ ମହାବୀର

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଭିତରକୁ ସାଧାରଣତଃ ପୂର୍ବଦର ସିଂହଦ୍ବାର ବାଟେ ପ୍ରବେଶ କରିବାକୁ ହୁଏ । ଏହି ବାଟେ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବା ସମୟରେ ସିଂହଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟର ବାମପର୍ଶ୍ବରେ ଯେଉଁ ହନୁମାନ ରହିଛନ୍ତି ସେ ଫତେ ମହାବୀର ନାମରେ ନାମିତ।

ବଟ ଗଣେଶ

କଳ୍ପବଟ ମୂଳରେ ବଟ ଗଣେଶ ରହିଛି । ଆଦିଦେବ ଗଣେଶ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସମୟରୁ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି । ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପୂର୍ବରୁ କଳ୍ପବଟ ମୂଳରେ ଗଣେଶଙ୍କୁ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାଯାଇ ତାପରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଥିଲା । ଏହାକୁ ଚିନ୍ତାମଣି ଗଣେଶ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ

ବାରଭାୟା ହନୁମାନ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଦକ୍ଷିଣପାର୍ଶ୍ବ ବାହାର ବେଢାରେ ବାର ଭାଇ ହନୁମାନ ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ। ଏଠାରେ ବାରଗୋଟି ହନୁମାନ ବିରାଜିତ। ସେମାନେ ହେଲେ ଜନ୍ମ ହନୁମାନ, ଗୟ, ଗବାକ୍ଷ, ସୁଷେଣ, ଜାମ୍ବବାନ, ହନୁମାନ, ତାରାକ୍ଷ, ଅଙ୍ଗଦ, ସଉରୀ, ସୁଗ୍ରୀବ, ନନ୍ଦ ଓ ନୀଳ ।

ବୁଢୀମା ଠାକୁରାଣୀ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ୱାର ଗୁମୁଟର ଡାହାଣପଟେ ବୁଢୀମା ଠାକୁରାଣୀ ମନ୍ଦିର ରହିଛି । ଏଠାରେ ବୁଢୀମା ଠାକୁରାଣୀ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି । ଏହାକୁ ବସନ୍ତେଇ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ।

ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ, ତପସ୍ୱୀ ମହାବୀର ଓ ସୁଷେଣ

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ଉତ୍ତର ଦିଗର ବାହାର ବେଢ଼ାରେ ବୈକୁଣ୍ଠେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ଅବସ୍ଥିତ। ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ବିଷ୍ଣୁ, ମହାବୀର ହନୁମାନ ଓ ସୁଷେଣ ତିନି ଜଣ ଏକତ୍ର ଭାବରେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ।

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ବେଢାସ୍ଥ ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିର

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ଭିତର ବେଢା଼ରେ ଥିବା ମନ୍ଦିର ଗୁଡିକ ବିଷୟରେ କିଛି ତଥ୍ୟ ଏହି ବ୍ଲଗ୍ ରେ ଉପସ୍ଥାପନା କରାଯାଇଛି।