ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଙ୍କ ସେବକ ବା ସେବା

.ଲେଖକ -: Dr. M. M. Tripathy

ଓଡିଶାର ରାଜ୍ୟ ସରକାର ୧୯୬୦ ମସିହାରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରର ପରିଚାଳନା ଦାୟିତ୍ବ ଗ୍ରହଣ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ମନ୍ଦିରର ଅଧିକାର-ଅଭିଲେଖ (ରେକର୍ଡ଼ ଅଫ୍ ରାଇଟ୍ସ) ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଇ ଓଡିଶା ଗେଜେଟ୍‌ରେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ଏହି ଅଧିକାର-ଅଭିଲେଖ ଅନୁସାରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ପୁରୀ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ୧୧୯ ପ୍ରକାର ସେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ଅଛି ।

୧. ଗଜପତି ମହାରାଜା ସେବା

ପୁରୀର ଗଜପତି ମହାରାଜା ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଆଦ୍ୟ ସେବକ । ତାଙ୍କ ସେବାର ନାମ ‘ଗଜପତି ମହାରାଜା ସେବା’ । ତାଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ଓ ଆକର୍ଷଣୀୟ ସେବା ହେଉଛି ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ଓ ବାହୁଡ଼ାଯାତ୍ରା ଦିନ ତିନି ରଥରେ ଛେରାପହଁରା । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଦେବସ୍ନାନ ଯାତ୍ରାରେ ସ୍ନାନବେଦୀ ଉପରେ ଓ ଦୋଳଯାତ୍ରାରେ ଦୋଳବେଦୀ ଉପରେ ସେ ଛେରାପହଁରା କରନ୍ତି ।

ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରାରେ ମଧ୍ୟ ଚାପ ଉପରେ ପ୍ରଥମ ଦିନ ଓ ଶେଷଦିନ ଛେରାପହଁରା କରି ପାରିବେ । ତାଙ୍କର ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ମୁଦିରସ୍ତ ସେବା କରି ପାରିବେ । ରାଜବେଶ ଦିନମାନଙ୍କରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ବିଜେକଲେ ‘ରାଜନୀତି ବନ୍ଦାପନା’ କରିପାରିବେ । ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କୁ ଚଳନ୍ତି ବିଷ୍ଣୁ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଇ ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରାଯାଏ । ଯାତ୍ରୀମାନେ ତାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ଭେଟି ଦେଲେ ସେ ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଭାବେ ପାଇବେ । ସେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ପାଲିଙ୍କିରେ ବାଜା ଓ କାହାଳି ସହ ଯାଇପାରିବେ । ସେପରି ଗଲେ ତାଙ୍କର ପାଲିଙ୍କି ସିଂହଦ୍ଵାର ବେଢ଼ାରେ ରହେ । କରଣ , ପରିଛା ଓ ସେବକମାନେ ତାଙ୍କୁ ଭିତରକୁ ପାଛୋଟି ନିଅନ୍ତି । ବାଜା ଓ କାହାଳି ତାଙ୍କ ସହିତ ଭିତରକୁ ଯାଇପାରିବ । ରାଣୀ ଯଦି ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ଯାଆନ୍ତି ତେବେ ତାଙ୍କର ସବାରି ଭିତରବେଢ଼ାର ବଟବୃକ୍ଷ ଯାଏ ଯିବ । ତା’ ପୂର୍ବରୁ ଭିତର ଓ ବାହାର ବେଢ଼ାରେ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଖାଲି କରାଯିବ । କେବଳ କେତେକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସେବକ ଓ କର୍ମଚାରୀ ରହିବେ । କେବଳ ମୁଦିରସ୍ତ ସେବକ ତାଙ୍କ ସହିତ ରହି ଦର୍ଶନ କରାଇବେ । ରାଣୀଙ୍କ ଏ ପ୍ରକାର ଦର୍ଶନ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ‘ଗହଣ ବିଜେ’ କୁହାଯାଏ । ରାଣୀଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଦାସୀ ରହିପାରିବେ । (ଏଠାରେ ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ , ଦୀର୍ଘ ୪୧ ବର୍ଷ ପରେ ଗହଣ ବିଜେ ନୀତି ତା ୮ . ୪ . ୨୦୦୭ ରେ ଆୟୋଜିତ ହୋଇଥିଲା । ପାରମ୍ପରିକ ରୀତିନୀତି ଅନୁଯାୟୀ ରାଣୀ ଶ୍ରୀମତୀ ଲୀଳାବତୀ ପାଟ ମହାଦେଈ ରାଜା ଶ୍ରୀ ଦିବ୍ୟସିଂହ ଦେବଙ୍କ ସହିତ ‘ଗହଣ ବିଜେ’ କରିଥିଲେ ।)

ଆଶ୍ଵିନ ମାସରେ ରାଜା ଗୁଆ ନଡ଼ିଆ ଟେକି ଦେଲେ ବିମଳା ଠାକୁରାଣୀ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କେତୋଟି ଦେବୀପୀଠମାନଙ୍କରେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ବରଣ ହୋଇ କର୍ମ କରନ୍ତି । ନବକଳେବର ସମୟରେ ରାଜାଙ୍କ ଶ୍ରୀହସ୍ତ ଛୁଆଁ ଗୁଆ , ରାଜଗୁରୁ ଦଇତାମାନଙ୍କୁ ଦିଅନ୍ତି ଏବଂ ତା’ପରେ ବିଧି ମୁତାବକ ଦାରୁ ଅନ୍ଵେଷଣ ଅଭିଯାନ ଆରମ୍ଭ ହୁଏ । ବାହୁଡ଼ା ରଥଯାତ୍ରାରେ ‘ଲକ୍ଷ୍ମୀ ନାରାୟଣ ଭେଟ’ ନୀତିରେ ଶ୍ରୀନଅର ଦୁଆରେ ରାଜା ବନ୍ଦାପନା ଇତ୍ୟାଦି ନୀତି କରନ୍ତି । ରୁକ୍ମିଣୀ ବିବାହ ପରଦିନ ‘ଚମ୍ପକ ଦ୍ଵାଦଶୀ’ ରେ ନଅର ଦ୍ବାରରୁ ‘ବର କନ୍ୟା’ ଙ୍କୁ ପାଛୋଟି ନିଅନ୍ତି ଏବଂ ସେଠାରେ ରାଜାଙ୍କର ଏକ ନୀତି ‘ରାଜନୀତି’ କରାଯାଏ ।

‘ଗଜପତି ମହାରାଜା ସେବା’ ପୁରୀ ରାଜବଂଶର ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ସେବା (Law of primogeniture ଅନୁଯାୟୀ) । ତାଙ୍କର ସେବାଜନିତ ପ୍ରାପ୍ୟ ପାଉଣା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିବରଣୀ ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ‘ସ୍ଵତ୍ଵଲିପି’ରେ ଲିପିବଦ୍ଧ ରହିଛି । ସେ ମଧ୍ୟ ପୁରୀ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିର ପରିଚାଳନା କମିଟିର ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ସଭାପତି ତଥା ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପ୍ରଶାସନର ସର୍ବମୁଖ୍ୟ ଅଧିକାରୀ ।

୨. ପରିଚ୍ଛା (ପରୀକ୍ଷା) / ରାଜଗୁରୁ

ସ୍ଵତ୍ତ୍ୱଲିପିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି ଯେ , ଓଡ଼ିଶା ରାଜାମାନଙ୍କ କାଳରେ ଏହି ପରିଚ୍ଛା ହିଁ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରର ପରିଚାଳକ ଥିଲେ , ସବୁ ନୀତି ଓ ସେବକମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ତଦାରଖ କରୁଥିଲେ । କୌଣସି ସେବକ କାର୍ଯ୍ୟରେ ତ୍ରୁଟି କଲେ ରାଜାଙ୍କୁ ରିପୋର୍ଟ କରୁଥିଲେ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୧୮୦୩ ରେ ଇଂରେଜମାନଙ୍କ ପୁରୀ ଅଧିକାର ଓ ଖୋର୍ଦ୍ଧାରାଜା ରାଜ୍ୟ ଓ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ହରାଇବା ପରଠାରୁ ଏମାନଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ସୀମିତ ହୋଇଗଲା । ଏମାନେ କେବଳ ନିମ୍ନଲିଖିତ କାର୍ଯ୍ୟ ଗୁଡିକ କରୁଥିଲେ ।

ସକାଳ ଧୂପ ଟେରା ପଡ଼ିଥିବା ବେଳେ ଗରୁଡସ୍ତମ୍ଭ ପାଖରେ ମାହାରୀ (ଦେବଦାସୀ) ନାଚୁଥିବାବେଳେ ରାଜଗୁରୁ ସୁନାବେତ ଧରି ପଟୁଆର କରୁଥିଲେ (ପଟୁଆର ଅର୍ଥ ସମାବେଶ , ଶୋଭାଯାତ୍ରା) । ମାଦେଳି ମାଦଳ ବଜାଉଥିଲା । ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରା (୪୨ ଦିନ) କାଳରେ ଚନ୍ଦନଲାଗି ବେଳେ ଜଗମୋହନରେ , ଦିନ ଓ ରାତି ଚାପରେ , ଚାପରୁ ବାହୁଡ଼ା ବିଜେ ବେଳେ ରାସ୍ତାରେ , ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରେ ସକାଳ ଧୂପରେ , ବିମଳାଙ୍କ ମନ୍ଦିରରେ ଷୋଳଦିନ ପୂଜାବେଳେ ସକାଳ ଧୂପରେ ଏବଂ କାର୍ତ୍ତିକ ମାସର ବାଳଧୂପରେ ଅନୁରୂପ ପଟୁଆର ହେଉଥିଲା ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ମାହାରୀ ନୃତ୍ୟସେବା ଅନେକ ବର୍ଷ ହେଲା ବନ୍ଦ ହୋଇଯିବା ଫଳରେ ‘ପଟୁଆର’ ଆଉ ହେଉ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ଉପରୋକ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉ ନାହିଁ । ପରିଚ୍ଛା ବା ‘ପରୀକ୍ଷା’ର ଅର୍ଥ ନିରୀକ୍ଷକ। ମରାଠା ଶାସନ କାଳରେ (ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୧୭୫୧- ୧୮୦୩) ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଚାରିଜଣ ପରିଚ୍ଛା ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଜଣାଯାଏ । ଇଂରେଜ ଆଗମନ ବେଳକୁ (୧୮୦୩) ଚାରିଜଣ ପରିଚ୍ଛା ମଧ୍ୟରୁ ଦୁଇଜଣ ମରାଠୀଙ୍କ ସମେତ ତିନିଜଣ ପରିଛା (ମୁରାରିପଣ୍ଡିତ, ଜଗନ୍ନାଥ ରାଜଗୁରୁ ଓ ଶିବାଜୀ ଅଙ୍ଗତେସ୍) ମନ୍ଦିର ପରିଚାଳନା କରୁଥିଲେ । ଚତୁର୍ଥ ପରିଚ୍ଛା ଜଣକ ନାଗପୁର ଚାଲିଯାଇଥିଲେ ।

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସ୍ଵତ୍ତ୍ୱଲିପିରେ ବଡ଼ , ମଧ୍ୟମ , ସାନ ଓ ଚତୁର୍ଥ - ଏହିପରି ଚାରିଜଣ ପରିଚ୍ଛାଙ୍କ ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଏମାନେ ଧଡ଼ିଥିବା ଲୁଗା ଓ ରୁଦ୍ରାକ୍ଷ ପିନ୍ଧିପାରିବେ । ଭଣ୍ଡାରି , ମଶାଲ ସହ ମନ୍ଦିରକୁ ଯାଇପାରିବେ ଓ ସୁନାବେଣ୍ଟ ଚାମର ସେବା କରିପାରିବେ। ବଡ଼ ପରିଚ୍ଛା ନବକଳେବରରେ ‘ଆଚାର୍ଯ୍ୟବରଣ’ ହେବେ ।

୩. ଭିତରଚ୍ଛ ମହାପାତ୍ର (ଏକାଏକ ସେବକ)

ପ୍ରତ୍ୟେହ ଭୋରରୁ ସିଂହଦ୍ଵାରରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ସିଂହଦ୍ଵାର କବାଟ ଫିଟାଇବାକୁ ଆଦେଶ ଦିଅନ୍ତି ଓ ପତିତପାବନ ଠାକୁରଙ୍କ ଦ୍ଵାର ଫିଟାନ୍ତି । ପରେ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ଵାରକୁ ଯାଇ ସେଠାରେ ପାଳିଆ ପ୍ରତିହାରୀ , ପାଳିଆ ମୁଦୁଲି , ପାଳିଆ ମେକାପ ଓ ଅଖଣ୍ଡ ମେଳାପ ଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ପୂର୍ବରାତ୍ର ପହୁଡ଼ ବେଳେ ତଳିଚ୍ଛ ମହାପାତ୍ର ଦେଇଥିବା ମୁଦ ତଦାରଖ କରିବା ପରେ ମୁଦୁଲିଙ୍କୁ ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ୱାର ମୁଦ ଭାଙ୍ଗି କବାଟ ଖୋଲିବାକୁ କୁହନ୍ତି । ସେହିପରି ବିଧି ମୁତାବକ ଜୟ ବିଜୟ ଦ୍ଵାରର ମୁଦ , କଳାହାଟ ଦ୍ବାରର ମୁଦ ଖୋଲାନ୍ତି । ସକାଳେ ମଙ୍ଗଳ ଆଳତିରେ ଏହି ସେବକ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ଆଳତି କରନ୍ତି ।

ଅମୁଣିଆ ପରିଚ୍ଛା ହିସାବରେ ଭୋଗ ପନ୍ତିରେ ଠିକ୍ ଭାବରେ ଲାଗିଲା କି ନାହିଁ ତଦାରଖ କରନ୍ତି । ଦୈବାତ୍ ଭୋଗ ମାରା ହେଲେ ଭୋଗ ପୂଜା ଛାଡ଼ି ଆସିବାକୁ ପୂଜାପଣ୍ଡାଙ୍କୁ କହନ୍ତି । ଯଦି ସଙ୍ଖୁଡ଼ି ବା ମାରା ଭୋଗ ହୁଏ , ତାହା ସମ୍ପୃକ୍ତ ସେବକଙ୍କଦ୍ବାରା ବାହାର କରାଇ ଦିଅନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗୁରୁବାର ଦିନ ‘ମାଜଣା’ ନୀତିରେ ବନ୍ଦାପନା ଓ ଚନ୍ଦନ ପ୍ରସାଦ ଲାଗି କରନ୍ତି । ‘ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ଲାଗି ନୀତି’ ରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ଧରନ୍ତି । ପୌଷ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ନୀତିରେ ସିଂହାସନରେ ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ଧରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଏକାଦଶୀ ଦିନ ଜୟ ବିଜୟ ଦ୍ୱାରରେ ମଦନମୋହନ ଙ୍କ ବନ୍ଦାପନା କରନ୍ତି । ‘ଦୟଣାଚୋରି’ ନୀତିରେ ଜଗନ୍ନାଥ ବଲ୍ଲଭ ମଠ ଅଧିକାରୀଙ୍କୁ ଓ ସ୍ନାନପୂର୍ଣ୍ଣିମା ବେଦୀରେ ରାଘବ ଦାସ ମଠ ମହନ୍ତଙ୍କୁ ଶାଢ଼ି ବାନ୍ଧିବା ଏହାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ । ରାଜଗୁରୁ , ସନ୍ଥ ମହନ୍ତ , ରାଜା ମହାରାଜା , ତଡ଼ାଉକରଣ ଓ ଦେଉଳକରଣଙ୍କୁ ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ି ବାନ୍ଧନ୍ତି ।

ଏହାଙ୍କର ଅନ୍ୟ ଏକ ସେବା ହେଲା ମୁଦୁଲି ମହାଜନ ସେବା । ନନ୍ଦ ଉତ୍ସବ ନୀତିରେ ଦୁଗ୍ଧ ମେଲାଣ ଓ ଦୁଗ୍ଧ ସମର୍ପଣ କରନ୍ତି । ନନ୍ଦ ରାଜା ବେଶ ସାଜି ନନ୍ଦ ଉତ୍ସବ କରାନ୍ତି । ବେଣ୍ଟ ନୀତିରେ ଜଗନ୍ନାଥ ବଲ୍ଲଭ ମଠରେ ତୀର ଛୁଇଁ ଲେଙ୍କା ସେବକଙ୍କୁ ଦିଅନ୍ତି ଓ ବନ୍ଦାପନା ନୀତି କରନ୍ତି । ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣିମା ବାହୁଡ଼ା ବିଜେ ରେ , ପଣା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ରେ , ଅଶୋକାଷ୍ଟମୀ ରେ , ହଳଦୀପାଣି ଦିନ ନରେନ୍ଦ୍ର ପୋଖରୀ ଚାପରେ , ଭଉଁରୀ ଦିନ ଜଗତି ଉପରେ, ବାହୁଡ଼ାବେଳେ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ଵାରରେ, ଶୀତଳ ଷଷ୍ଠୀ ଦିନ, ରୁକ୍ମିଣୀ ହରଣ ଏକାଦଶୀ ଦିନ ବିମଳା ମନ୍ଦିରରେ ରୁକ୍ମିଣୀ ସ୍ୱରୂପା ଶ୍ରୀଦେବୀ (ଲକ୍ଷ୍ମୀ) ଙ୍କ ବନ୍ଦାପନା କରନ୍ତି । ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ବିମଳା ମନ୍ଦିରରୁ ଆଣି ମଦନମୋହନଙ୍କ ରଥରେ ରୁନ୍ଧିବା , ରୁକ୍ମିଣୀ ବିବାହରେ କନ୍ୟା କର୍ତ୍ତା ହେବା , ଚମ୍ପକ ଦ୍ଵାଦଶୀ ଦିନ ବରକନ୍ୟାଙ୍କୁ ଯମ୍ବେଶ୍ବର ମନ୍ଦିରରେ ବନ୍ଦାପନା ଓ ପ୍ରସାଦ ଲାଗି , ହେରାପଞ୍ଚମୀ ଦିନ , ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରର ନାକଚଣା ଦ୍ବାରରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଦହି ପଟି , ଭୋଗ ଓ ବନ୍ଦାପନା , ଲକ୍ଷ୍ମୀ ନାରାୟଣ ଭେଟ ସମୟରେ ଦହି ପଟି ଭୋଗ ମଣୋହି , ନୀଳାଦ୍ରି ବିଜେ ଦିନ ଭେଟ ମଣ୍ଡପରେ ବନ୍ଦାପନା , ଗରୁଡ଼ଙ୍କ ବନ୍ଦାପନା , ଜଗନ୍ନାଥ ରଥରୁ ସିଂହାସନ ବିଜେ କାଳରେ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ଗଇଁଠାଳ ଫିଟାରେ ଦହି ପଟି ମଣୋହି ଓ ଘଷା , ବିଡ଼ିଆ ମଣୋହି ଓ ଭୋଗ କରିବା , ମୁଦିରସ୍ତଙ୍କ ସହ ନନ୍ଦୋତ୍ସବରେ ପ୍ରସାଦଲାଗି ଓ ଆଳତି , କାଳୀୟଦଳନ ଏକାଦଶୀରୁ ମହାଭୋଇ ଘରକୁ ଯିବାବେଳେ ବନ୍ଦାପନା , ଲବଣୀଖିଆଠାରେ ବନ୍ଦାପନା , ଋଷି ପଞ୍ଚମୀ , ଅନନ୍ତ ବ୍ରତ ଓ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ବ୍ରତରେ ବନ୍ଦାପନା , ଦମନକ ଯାତ୍ରା ଓ ଦମନକ ଚୋରିରେ ପରମେଶ୍ବରଙ୍କୁ ଦୟଣା ଅର୍ପଣ , ଚମ୍ପକ ଦ୍ଵାଦଶୀରେ ଶ୍ରୀନଅରରେ ବନ୍ଦାପନା , ଚାପକୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ବିଜେ କରାଇବା , ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରାରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ଜଳ ବିଜେ କରାଇବା , ଚନ୍ଦନଲାଗି ବେଶ କରାଇବା , ଇନ୍ଦ୍ର ଗୋବିନ୍ଦ ନୀତିରେ ବନ୍ଦାପନା କରିବା ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏ ହେଉଛନ୍ତି ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା , ଏକାଏକ ସେବକ (ଏକାଏକ ସେବକ ଅର୍ଥାତ ଏହି ସେବକଙ୍କ ବ୍ୟତିରେକ ଉକ୍ତ ନୀତି ଗୁଡିକ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ) । ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ନଅର ଦ୍ଵାରରେ ଶାଢି ପାଆନ୍ତି । ବ୍ରତ ପରେ ସେବା କରନ୍ତି । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ । ତଳିଚ୍ଛଙ୍କ ସମସ୍ତ ସେବା ଓ ପୁଷ୍ପାଳକ ସେବା ମଧ୍ୟ କରିପାରିବେ ।

୪. ପାଟଯୋଷୀ ମହାପାତ୍ର (ଛତିଶା ନିଯୋଗ ନାୟକ)

ଏହି ସେବକ ଛତିଶା ନିଯୋଗର ନାୟକ ଭାବରେ ପ୍ରତ୍ୟହ ମଙ୍ଗଳ ଆଳତି ପୂର୍ବରୁ ଶ୍ରୀଜୀଉମାନଙ୍କର ନୀତି ଓ ସେବା ସୁଚାରୁ ରୂପେ ପରିଚାଳନା କରିବେ । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ନୀତି ଓ ପର୍ବ ପର୍ବାଣି ବିଷୟରେ ମତ ଦେବେ । ନୂତନ ସେବକ ନିଯୁକ୍ତି , କୌଣସି ସେବକ ବା ସେବାରେ ତ୍ରୁଟି ବିଷୟରେ ଦେଉଳକରଣଙ୍କ ସହିତ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ରିପୋର୍ଟ ଦେବେ । ଶାଢିବନ୍ଧା ସେବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ କି ନାହିଁ ତଦନ୍ତ କରି କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷଙ୍କୁ ଅଭିମତ ଦେବେ ।

ସେ ଭୋଗ ପରିଚ୍ଛା ହିସାବରେ ଗୋଦାମରୁ କୋଠଭୋଗ ଦ୍ରବ୍ୟ ରୋଷକୁ ଯିବା ତନଖି କରିବେ । ସେ ମଧ୍ୟ ଭଣ୍ଡାର ନାୟକ । ଭିତର ଓ ବାହାର ରତ୍ନ ଭଣ୍ଡାର ମଣତି ନେବେ । ଲାଗି ଦ୍ରବ୍ୟର ତାଲିକା ରଖିବେ । ତଡ଼ାଉ ଓ ଦେଉଳକରଣଙ୍କ ସହିତ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି ନୀତି ପାଇଁ କର୍ପୂର , କେଶର , କସ୍ତୁରୀ ବଟାଇବେ । ଏ ସାବାଳକ ହୋଇ ବ୍ରତ ପରେ ସେବା କରି ପାରିବେ । ଏହି ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ । ଏ ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ସେବକ । ଏ ପୁଷ୍ପାଳକ ଗୋଷ୍ଠୀ (ତଳୁଛ) ବଂଶର ସେବକ ।

୫. ତଳିଛ ସେବାୟତ

ପ୍ରତ୍ୟେହ ସଂଧ୍ୟା ସମୟରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ସନ୍ଧ୍ୟା ଆଳତି କରନ୍ତି । ରାତ୍ର ପହୁଡ଼ ପରେ କଳାହାଟ ଦ୍ଵାର , ଜୟବିଜୟ ଦ୍ଵାର ବନ୍ଦ ହୋଇ ମୁଦ୍ରସେବକ ମାଟି ଲଗାଇଲେ ତଳିଛ ମାଟି ଉପରେ ଛାପା (ସିଲ୍) ଦିଅନ୍ତି ଓ ଭିତର ଠିକ୍ ଭାବରେ ଶୋଧ ହୋଇଛି କି ନାହିଁ ଦେଖନ୍ତି । ଅମୁଣିଆ ପରିଚ୍ଛା ହିସାବରେ ରୋଷ ଘର ଧୋପଖାଳ ପରେ ପରିଷ୍କାର ଥିଲେ ପୂଜା ପଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଡାକି ରୋଷହୋମ କରାଇବାକୁ ରୋଷ ପାଇକ ଓ ମହାସୁଆରଙ୍କୁ କହନ୍ତି । ଅମୋଣିଆ ଦ୍ରବ୍ୟ ରୋଷକୁ ଆସିଲାବେଳେ ତାର ଶୁଦ୍ଧତା ଓ ଶିଷ୍ଟତା ତନଖି କରନ୍ତି । ଭୋଗ ସମୟରେ ଅଣସର ପିଣ୍ଡିରେ ଚାମର ସେବା କରନ୍ତି । ଘଣ୍ଟ ଛତା ଭୋଗ , ବେଢ଼ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିନ ବିଜେମାନଙ୍କରେ ପ୍ରଧାନୀ ସହିତ କର ପୈଠ ହୋଇ ପଟୁଆର କରନ୍ତି । ରାଜପ୍ରାସାଦ ବିଜେରେ ମଧ୍ୟ ଏହା କରନ୍ତି । ସାତପୁରୀ ଅମାବାସ୍ୟା ପୂର୍ବ ଦିନ ଆଜ୍ଞାମାଳ ନିଜେ ନେଇ ଦକ୍ଷିଣକାଳୀଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି । ସିଂହାସନରେ ଅସରପା ହେଲେ ତାକୁ ଧରାଇବା ଏହାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ । ରଥ ଉପରେ ଅଧରପଣା ସମର୍ପଣ ବେଳେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ଟେରା ଧରି ଠିଆ ହୁଅନ୍ତି । ସେବକମାନେ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାଇବା ପାଇଁ ଅନୁମତି ବା ସୁପାରିଶ କରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାଇବାପାଇଁ ଅନୁମତି ବା ସୁପାରିଶ କରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାରେ ଶାଢ଼ି ଫିଟାନ୍ତି ।

ଏ ପୁଷ୍ପାଳକ ଗୋଷ୍ଠୀର ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧା ସେବକ । ବ୍ରତ ପରେ ସେବା କରନ୍ତି । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୬. ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ସେବାୟତ (ମୁଦିରଥ)

ଏହି ସେବକ ଗଜପତି ମହାରାଜାଙ୍କ ପ୍ରତିନିଧି ସ୍ବରୂପ ସେବା କରନ୍ତି । ମହାରାଜ ବିଜେ ହୋଇ ନ ପାରିଲେ ତାଙ୍କର ଯାହା ଯାହା ସେବା ଅଛି ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ସେ ସବୁ ସିଂହାସନ ତଳେ ଠିଆ ହୋଇ କରନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟେକ ରାଜନୀତିରେ ଏ ତିନି ବାଡ଼ରେ ନୀତି କରନ୍ତି । ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି ବନ୍ଦାପନା ଓ ବଡ଼ବାଡ଼ରେ ମଙ୍ଗଳାର୍ପଣର ନୀତି କରନ୍ତି ।

ସ୍ନାନପୂର୍ଣ୍ଣମୀ ଦିନ ସୁନା ଗୋସାଇଁଙ୍କ ସହ ପ୍ରଥମ ଜଳଛେକ ଆଣନ୍ତି । ରଥଯାତ୍ରା , ବାହୁଡ଼ାଯାତ୍ରା ଓ ସ୍ନାନ ବିଜେ ମାନଙ୍କରେ ଡୋରଲାଗି ଓ ଅଞ୍ଜଳି ତିନିବାଡ଼ରେ କରନ୍ତି । ପୁଷ୍ୟାଭିଷେକ ଦିନ ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ସଂସ୍କାର କରି ଭିତରଚ୍ଛଙ୍କୁ ଦିଅନ୍ତି । ଉକ୍ତ ଦିନ ନଅରକୁ ଯାଇ ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାଇ ଆସନ୍ତି । ଗଜପତିଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ରଥ ଉପରେ ଛେରା ପହଁରା କରନ୍ତି । ଗହଣ ବିଜେ ସମୟରେ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ପୂର୍ଣ୍ଣ ଶୋଧ ହେଲେ କେବଳ ଏ ସେବକ ରାଣୀଙ୍କ ସହିତ ରହି ଦର୍ଶନ କରାନ୍ତି ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜନ୍ମ ବିଧିରେ ରାଜ ପ୍ରତିନିଧି ହିସାବରେ ବ୍ରହ୍ମା ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରଣ କରନ୍ତି । ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରାର ହଳଦୀପାଣି ଦିନ ଓ ଜଳକ୍ରୀଡ଼ା ଦିନମାନଙ୍କରେ ଫଗୁ ପିଚକାରୀ କରନ୍ତି । ଷଷ୍ଠି-ମାର୍କଣ୍ଡ ପୂଜାରେ ପୂଜାପଣ୍ଡା , ପତି-ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ବରଣ ହୁଅନ୍ତି ।

ବ୍ରତ ପରେ ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧା ସେବା କରନ୍ତି । ଏହି ସେବାୟତଙ୍କର ପୁଷ୍ପାଳକ ସେବା ଅଛି । ବାରବର୍ଷ ବୟସ ଅତିକ୍ରମ ହେବାପରେ ଏ ମୁଦ୍ରହସ୍ତ ସେବା କରି ପାରିବେ ବୋଲି ସ୍ଵତ୍ତ୍ୱଲିପିରେ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ଏହି ସେବାରେ ସେ ‘ଘେରଟୋପି’ ପରିଧାନ କରନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଏହି ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୭. ଦେଉଳ ପୁରୋହିତ -:

ଦେଉଳ ପୁରୋହିତ ବର୍ତ୍ତମାନ ମୁଖ୍ୟତଃ ନିମ୍ନଲିଖିତ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛନ୍ତି •

କ) ଅକ୍ଷୟ ତୃତୀୟା ଦିନ ରଥ ନିର୍ମାଣ ଅନୁକୂଳ ।

ଖ) ଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ଦିନ ରଥମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ।

ଗ) ପୁଷ୍ୟାଭିଷେକପାଇଁ ଅଙ୍କୁରାରୋପଣ, ଜଳ ଅଧିବାସ ଅଭିଷେକ, ଖଇ କୋରା ଓ ଛାମୁରେ ଦର୍ପଣାଧିବାସ ।

ଘ) ପୌଷପୂର୍ଣିମା ଦିନ ସକାଳ ଧୂପ ବସିଥିବା ସମୟରେ ପଢ଼ିଆରୀ ନିଯୋଗ ଗୃହ ସାମନାରେ ହୋମ ।

ଙ) ବାମନ ଜନ୍ମ ପୂର୍ବଦିନ ପବିତ୍ରାଧିବାସ ।

ଚ) ଭାଦ୍ରବ ଶୁକ୍ଳ ଏକାଦଶୀ (ପାର୍ଶ୍ଵପରିବର୍ତ୍ତନ) ଦିନ ଅନନ୍ତ ବାସୁଦେବ ମନ୍ଦିରରେ ହୋମ ।

ଛ) ଆଶ୍ଵିନ ଷୋଳପୂଜାରେ ବିମଳାଙ୍କ ପୀଠରେ ପ୍ରଚାରକ କର୍ମ ।

ଜ) ନବକଳେବର ବନଯାଗରେ ଯୋଗଦାନ ।

ଏମାନେ ସ୍ତୋତ୍ରିୟ ବ୍ରାହ୍ମଣ । ସେବା ନିମନ୍ତେ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧା ବ୍ୟବସ୍ଥା ନାହିଁ । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୮. ପୂଜାପଣ୍ଡା ସାମନ୍ତ -:

ଏମାନେ ରୋଷହୋମ , ସୂର୍ଯ୍ୟପୂଜା , ଦ୍ଵାରପାଳ ପୂଜା , ଗୋପାଳ ବଲ୍ଲଭ , ସକାଳ ଧୂପ , ଟେରା ଫିଟିଲେ ବିଡ଼ିଆ ମଣୋହି ଓ ଆଳତି , ଭୋଗମଣ୍ଡପ ପୂଜା , ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପ , ସଂଧ୍ୟାଧୂପ , ଆଳତି , ଜୟମଙ୍ଗଳ (ସନ୍ଧ୍ୟା ଧୂପ) ଆଳତି , ବଡ଼ସିଂହାର ଧୂପ , ଜଗମୋହନରେ ଯଜମାନଙ୍କ ଭୋଗ , ସର୍ପା ମଣୋହି ଉପଚାର , ଅଧିକ ଭୋଗ , ଭିତର ବାହାର ପନ୍ତି ଭୋଗ , ପର୍ବଯାତ୍ରା ଭୋଗ କରନ୍ତି । ପର୍ବ ପର୍ବାଣିରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ମଙ୍ଗଳାରୋପଣ , ବଡ଼ବାଡ଼ରେ ବନ୍ଦାପନା , ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି କରନ୍ତି । ଚନ୍ଦନଯାତ୍ରା କାଳରେ (୪୨ଦିନ) ଆଲଟ ଲାଗି କରନ୍ତି। ଜନ୍ମବିଧି ଦିନରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ବରଣ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଅଧିବାସ ସମୟରେ ସଂସ୍କାର କରନ୍ତି । ନେତ୍ରୋତ୍ସବରେ ନୀତି, ମୁଦିରସ୍ତଙ୍କ ଅନୁପସ୍ଥିତିରେ ଚନ୍ଦନ ପ୍ରସାଦ ଲାଗି , ଋଷି ପଞ୍ଚମୀ , ଅନନ୍ତ ବ୍ରତ , ବିନାୟକ ବ୍ରତ ଆଦିରେ ବ୍ରତ କଥା ପଢ଼ନ୍ତି । ଏକାଦଶୀ ବେଢ଼ା ବୁଲା କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଦୀପାବଳୀରେ ଦୀପଦାନ , ମହାଦୀପ ସଂସ୍କାର , ଦୈନିକ ବାହାର ଦେଉଳି ଭୋଗ , ଦକ୍ଷିଣୀଘର ଭୋଗ , ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ଭୋଗ , ଦୋଳ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶୀରେ ମେଣ୍ଢାପୋଡ଼ି ହୋମ , ବାମନ ଜନ୍ମ , ଇନ୍ଦ୍ରଧ୍ଵଜ ପୂଜା , ହୋମ , ଅନଙ୍ଗ ତ୍ରୟୋଦଶୀରେ ହୋମ , ରଥରେ , ଚନ୍ଦନ ଚକଡାରେ , ଦୋଳ ବେଦୀରେ ଓ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରେ ଭୋଗ କରନ୍ତି । ପହଣ୍ଡି ବେଳେ ଡ଼ୋର ଧରନ୍ତି । ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଓ ପ୍ରତିଦିନ ରଥରେ ବଳିପୂଜା କରନ୍ତି । ଏମାନେ ଶାଢ଼ିବନ୍ଧା ବୈଦିକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୯. ବଡ଼ପଣ୍ଡା -:

ଏମାନେ ପୂଜାବସିବା ବେଳେ, ତିନିଧୂପ ବେଳେ, ଅଣସର ପିଣ୍ଡିରେ ଚାମର ସେବା କରନ୍ତି । ରାଜେନ୍ଦ୍ରାଭିଷେକରେ ବଚନିକା, ରୁକ୍ମିଣୀ ହରଣ ନୀତିରେ ଚିଟାଉପାଠ ଓ ପୂଜାପଣ୍ଡା ସେବା କରନ୍ତି । ଏମାନେ ମହାନାୟକ ଶାଢ଼ିବନ୍ଧା ସେବକ ।

୧୦. ପୁଷ୍ପାଳକ

ନିତ୍ୟ ଶ୍ରୀ ବଳଭଦ୍ର ଓ ଦେବୀ ସୁଭଦ୍ରାଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ପ୍ରାତଃ ମଙ୍ଗଳ ଆଳତୀ , ଅଳଙ୍କାର ମଣତି , ବେଶ ମଇଲମ , ଅବକାଶ ପୂଜା ଠା’ ଓ ମଇଲମ , ବେଶ , ସାହାଣମେଲା ବେଳେ ତିନିବାଡ଼ରେ ଉପସ୍ଥିତ ରହିବା , ତା’ ପରେ ଖୁଣ୍ଟିଆ ଓ ମେଳାପ ସେବକଙ୍କୁ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ମଣାଇ ଦେଇ ଆସିବା , ସକାଳ ଧୂପ ଶେଷରେ , ପର୍ବପର୍ବାଣି ମାନଙ୍କରେ ଭୋଗମଣ୍ଡପ ପୂଜା ଶେଷରେ , ମଧ୍ୟାହ୍ନ ପହୁଡ଼ ପରେ ତଳିଚ୍ଛଙ୍କ ସହିତ ସନ୍ଧ୍ୟା ଆଳତି , ମଇଲମ ବେଶ , ଏକାଦଶୀ ଦିନ କେବଳ ଶାଢ଼ିଲାଗି କରି ଝଡା ଆଳତି କରିବା , ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି ବେଶ , ସଂଧ୍ୟାଧୂପ ପରେ ମଇଲମ ଓ ତିନିବାଡ଼ରେ ଚନ୍ଦନଲାଗି , ବଡ଼ସିଂହାର ବେଶ , କର୍ପୂରଲାଗି ବେଶ , ଶୟନଠାକୁରଙ୍କ ବିଜେ , ପହୁଡ଼ ଆଳତି , ପଇଡ଼ , ବିଡ଼ିଆ , ମଣୋହି ଓ ଆଳତି , ପୁଣି ରତ୍ନ ପଲଙ୍କରେ ଶୟନ କରାଇ ଚନ୍ଦନ ଓ ମାଳ ମଇଲମ ଓ ଭଣ୍ଡାର ଘରକୁ ଶୟନଠାକୁରଙ୍କୁ ବିଜେ , ବିମଳାଙ୍କୁ ମାଳ ଓ ଚନ୍ଦନ ଦେବା ଏମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ।

ରଥ ଉପରେ ଓ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରେ ଅନୁରୂପ ସେବା କରନ୍ତି । ଅଣସର ବେଳେ ପଟି ଦିଅଁଙ୍କ ଅବକାଶ ଯାଏଁ ସେବା , ସଂଧ୍ୟାରେ ଆଳତି ଓ ଶୟନ ଯାଏଁ ନୀତି , ପ୍ରାବରଣ ଷଷ୍ଠୀରୁ ଶ୍ରୀପଞ୍ଚମୀ ଯାଏଁ ବଡ଼ସିଂହାର ପରେ ତିନି ବାଡ଼ରେ ଟୋପର ଲାଗି , ପରେ ଶୟନଠାକୁରଙ୍କ ବିଜେ , ଚନ୍ଦନ ୪୨ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଭୟ ଦିନ ଓ ରାତ୍ର ଚାପରେ ଆଲଟ ଲାଗି କରିବା , ବନଭୋଜି ବେଶରେ ସର ଓ ଛେକ ଆସିଲେ ଲାଗି , ବେଢ଼ାମାନଙ୍କରେ ବେଢ଼ା କରିବା , ଠାକୁରମାନଙ୍କର ମାଳଚୂଳ , ଆଜ୍ଞାମାଳ ଲାଗି , ବିଭିନ୍ନ ବେଶ କରନ୍ତି । ଏହି ସେବାୟତ ମାନେ ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ୧୮ ବର୍ଷ ବୟସ ପରେ ବ୍ରତ ଉପନୟନ ସଂସ୍କାର ହେଲା ପରେ ସେବା କରିପାରିବେ ।

୧୧. ମହାଜନ

ଏମାନେ ଦକ୍ଷିଣୀଘରେ ଅବସ୍ଥିତ ସମସ୍ତ ଠାକୁରଙ୍କ ସେବା ଓ ବଲ୍ଲଭ ଭୋଗ କରନ୍ତି । ଏଠାରେ ଥିବା ସକଳ ବିଜେ ପ୍ରତିମାମାନଙ୍କୁ ଆବଶ୍ୟକ ବେଳେ ବିଜେ କରାନ୍ତି । ବିମାନବଡୁ ମାନେ ଯେତେବେଳେ ବିଜେ ପ୍ରତିମାମାନଙ୍କୁ ଚନ୍ଦନ ଚାପ , ବେଣ୍ଟ ଆଦି ନୀତିରେ ଯେଉଁସ୍ଥାନକୁ ନିଅନ୍ତି , ମହାଜନମାନେ ସେମାନଙ୍କ ସହିତ ଦିଅଁଙ୍କ ‘ପ୍ରଭା’ ଧରି ନିଅନ୍ତି । ଦମନକ ଚୋରି ଅଧିବାସ ଗୃହରେ ଥିବା ଶ୍ରୀଦେବୀ , ଭୂଦେବୀ ଓ ଶ୍ରୀ ମଦନମୋହନଙ୍କ ବଲ୍ଲଭ ଭୋଗ କରନ୍ତି । ରାମ ଜନ୍ମ ନୀତିରେ ଦଶରଥ , କୌଶଲ୍ୟା , କୃଷ୍ଣ ଜନ୍ମରେ ବସୁଦେବ , ଦେବକୀ , ନନ୍ଦ ଓ ଯଶୋଦା , ବାମନ ଜନ୍ମରେ ଅଦିତି ଓ କଶ୍ୟପ ହୋଇ ବସନ୍ତି । ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଶ୍ରୀଦେବୀ , ଭୂଦେବୀ ଖଟ ଶେଯ ଘରେ ଥିବାବେଳେ ବଲ୍ଲଭ ଭୋଗ କରନ୍ତି । ଗୁରୁବାର ମାଜଣା ନୀତି କରନ୍ତି । ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରା (୨୧) ଦିନ ମଦନମୋହନଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦିନ ବେଶ କରନ୍ତି । ଏମାନେ ପୁଷ୍ପାଳକ ସେବା କଲାପରେ ମହାଜନ ସେବା କରି ପାରିବେ ।

୧୨. ମୁଦ୍ରା ସେବକ

ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ଚନ୍ଦନଲାଗି ନୀତିପାଇଁ ଘଟୁଆରିଠାରୁ ଚନ୍ଦନ ଆଣି ପୁଷ୍ପାଳକଙ୍କୁ ଦିଅନ୍ତି । ଠାକୁରଙ୍କ ବାହୁଡ଼ା ବିଜେ ବେଳେ ଆଗରେ ବଇଠା ଦେଖାନ୍ତି । ପହୁଡ଼ ପରେ କଳାହାଟ ଦ୍ଵାର ବନ୍ଦ ସମୟରେ ପ୍ରତିହାରୀ କଡ଼ା ବନ୍ଦ କରି ମାଟି ମୁଦ ଦେଲେ ମୁଦ୍ରା ସେବକ ମୁଦୁଲିଙ୍କଠାରୁ ନେଇ ମାଟିରେ ମୁଦ୍ରାଦେଇ ମୁଦୁଲିକୁ ଫେରାଇ ଦିଅନ୍ତି । କୁମାରପୂର୍ଣ୍ଣମୀ ଦିନ ଲକ୍ଷ୍ମୀମନ୍ଦିର ଜଗମୋହନରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଓ ମଦନମୋହନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କଉଡି ଖେଳରେ କଉଡ଼ି , ପଶା ଖେଳାନ୍ତି । ପୁଣି ବଡ଼ସିଂହାର ଭୋଗ ସରିବା ପରେ ସିଂହାସନ ତଳେ ପୁଷ୍ପାଳକ ଓ ପଣ୍ଡାଙ୍କୁ କଉଡ଼ି ଖେଳାନ୍ତି । ଖେଳରେ ହାରି ମାଧବ ଲକ୍ଷ୍ମୀମନ୍ଦିରକୁ ବିଜେ କଲାବେଳେ ଏ ସେବକ ଆଗରେ ବଇଠା ଦେଖାନ୍ତି । ବସନ୍ତପଞ୍ଚମୀ ଦିନ ଦୋଳ ଦଶମୀରୁ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶୀ ଯାଏଁ ବିଭିନ୍ନ ନୀତିପାଇଁ ସଂପୃକ୍ତ ସେବକମାନଙ୍କୁ ଫଗୁ ଓ ଚନ୍ଦନଗୁଣ୍ଡ ଆଦି ଯୋଗାନ୍ତି । ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା , ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ବ୍ରତପରେ ସେବା କରନ୍ତି ।

୧୩. ଖୁଣ୍ଟିଆ

ମଙ୍ଗଳ ଆଳତି ନୀତି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବା ପାଇଁ ପୁଷ୍ପାଳକଙ୍କୁ ଡାକନ୍ତି । ଅବକାଶ ବେଳେ ତଡ଼ପ ଉତ୍ତରୀ ଲାଗି ସମୟରେ ଓ ରାତ୍ର ଚନ୍ଦନ ଲାଗି ସମୟରେ ଖଣ୍ଡୁଆ ଧରି ଦିଅଁମାନଙ୍କ ସାମନାରେ ଠିଆ ହୁଅନ୍ତି । ପ୍ରତି ବେଶରେ ବଟା ଉପରୁ ମାଳଚୂଳ ପୁଷ୍ପାଳକଙ୍କୁ ଷୋଡ଼ଶ ଉପଚାର ଭୋଗରେ ପୂଜାପଣ୍ଡାଙ୍କୁ ମାଳ ଦିଅନ୍ତି । ରତ୍ନ ସିଂହାସନରେ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଲାଗି ଜିନିଷ ପାଇଁ ଏମାନେ ପାଳିଆ ମେକାପଙ୍କ ସହିତ ଦାୟୀ ରହନ୍ତି । ପୂଜାପଣ୍ଡା ଓ ପୁଷ୍ପାଳକ ସେବାପାଇଁ ଭିତରକୁ ଗଲେ ଏହାଙ୍କୁ କହି କରି ଯାଆନ୍ତି ଓ କହି କରି ଆସନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଳକ ରତ୍ନସିଂହାସନକୁ ଉଠିବା ଓ ଓହ୍ଲେଇବା ବେଳେ ଏମାନେ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ମଣତି କରନ୍ତି । ଦଇତାପତି ଗଲେ ମଧ୍ୟ ମଣତି ହୁଏ । ଅଳଙ୍କାର ଲାଗିଲେ ବଡ଼ ସିଂହାର ବେଶ ସରିଲେ ପୁଷ୍ପାଳକ ହାତକୁ କର୍ପୂର ବଢ଼ାନ୍ତି । ପଲଙ୍କ ବିଜେପାଇଁ ଖଟଶେଯ ମେଳାପଙ୍କୁ ଡାକନ୍ତି । ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ଠାକୁରଙ୍କ ସହ ‘ମଣିମା’ ଡାକଦେଇ ଜୟ ବିଜୟ ଦ୍ଵାରକୁ ଆସନ୍ତି । ଛାମୁଖୁଣ୍ଟିଆ ସେବାରେ ‘ମଣିମା’ ଡାକ ଦେବାବେଳେ ବେତ ଧରନ୍ତି । ପାଳିଆ ଘଟୁଆରି ଘରୁ ଚନ୍ଦନ ବିଜେ ବେଳେ ଆଗରେ ବେତଧରି ଆସନ୍ତି । ପୌଷପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ତିନି ବାଡ଼ରେ ରାଜନୀତି ସମୟରେ ବେତଧରି ମଣିମା ଡାକନ୍ତି ଓ ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ଦିଅନ୍ତି ଆଲଟଲାଗି ବେଳେ ମଣିମା ଡାକ ଦିଅନ୍ତି । ମୁଦିରଥ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାଇବାକୁ ଗଲାବେଳେ ତାଙ୍କ ସହିତ ଯାଆନ୍ତି । ମକର ସଂକ୍ରାନ୍ତି , ଦଶହରା , ଘୋଡ଼ ଓ ଦୟଣା ବେଢ଼ା ମାନଙ୍କରେ ଆଗରେ ବେତଧରି ଯାଆନ୍ତି । ପ୍ରତି ପହଣ୍ଡିରେ ବେତ ଧରି ମଣିମା ଡାକନ୍ତି ଓ ଫୁଲ ପକାନ୍ତି । ଦଇତାପତିଙ୍କୁ ଟାହିଆ ଦିଅନ୍ତି । ଅଣସର ପିଣ୍ଡିରେ , ରଥରେ ମାଳଚୂଳ ନେଇ ମୁଦିରଥଙ୍କ ଆଞ୍ଜୁଳି ନିମନ୍ତେ ଶୁକ୍ଳଫୁଲ ଦିଅନ୍ତି । ସାହାଣମେଲା ସମୟରେ ତିନିବାଡ଼ରେ ଝରି ଜଗନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ସମୟରେ ଆମଦାନି ହେଲେ ଜଗନ୍ତି ।

ଖୁଣ୍ଟିଆ ସେବାର କେତେକ ଶ୍ରେଣୀ ଅଛି ଯଥା- ପାଳିଆ ଖୁଣ୍ଟିଆ, ବେହେରା ଖୁଣ୍ଟିଆ, ବିଲେଇ ଜଗା ଖୁଣ୍ଟିଆ, ଘୋଡ଼ା ବାରିକ ଖୁଣ୍ଟିଆ ଓ ରୁକ୍ମିଣୀ ହରଣ ଖୁଣ୍ଟିଆ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ବିଭାଗରେ କିଛି କିଛି ସ୍ବତନ୍ତ୍ର ସେବା ଅଛି । ବ୍ରତ ପରେ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାନ୍ତି । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୧୪. ଭଣ୍ଡାର ମେକାପ

ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କ ଦୈନନ୍ଦୀନ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଲାଗି ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଅଳଙ୍କାର ଏହି ସେବାୟତଙ୍କ ଦାୟିତ୍ୱରେ ରହେ । ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଶୟନ ଠାକୁର ୩ ବିଗ୍ରହ , ସୁନାର ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ଠାକୁର , ରୁପାର ଲୋକନାଥ ଓ ଦୁର୍ଗା ମୂର୍ତ୍ତି ଏହାଙ୍କ ମାର୍ଫତରେ ଥାଏ । ଏହି ସେବାୟତ ତାଙ୍କର ସେବା କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପୂଜାପଣ୍ଡା ନୈବେଦ୍ୟ ସମର୍ପଣ କରନ୍ତି । ଶ୍ରୀବିଗ୍ରହ ମାନଙ୍କ ସୁବର୍ଣ୍ଣର ଚିତା ଓ ରାହୁରେଖା ଆଦି ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଲାଗି ନ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଏହି ସେବାୟତଙ୍କ ଦାୟିତ୍ୱରେ ରହେ । ଝୋବା ମଇଲମ ହେଲେ ପାଖରେ ରହେ । ରୁପା ପିଙ୍ଗଣ , ଝରି , ଜୟମଙ୍ଗଳ ସୁନା କର୍ପୂର ଆଳତି , ସୁନାପଦକ ଉପଚାର ତିନି ମୂର୍ତ୍ତି , ସୁନାର ଚାମର , ସୁନା ଖଡ଼ିକା , ସୁନା ଆଲଟ , ସୁନା ବେତ ଆଦି ଏହାଙ୍କ ଜିମାରେ ରହେ । ଭଣ୍ଡାର ଘରେ ବିଜେ ହୋଇଥିବା ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଶ୍ରୀଦେବୀ , ରୋପ୍ୟ ଭୁଦେବୀ ଙ୍କ ବିଗ୍ରହ ଏହାଙ୍କ ଜିମାରେ ରହେ ।

ଛେରା ପହଁରା ସମୟରେ ଫୁଲ ଛିଞ୍ଚନ୍ତି । ଚନ୍ଦନଲାଗି ବେଳେ କର୍ପୂର , କସ୍ତୁରୀ ଯୋଗାନ୍ତି । ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାରେ ଚନ୍ଦନ ଛାପ ଦିଅନ୍ତି । ଏ ଶାଢ଼ିବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ପାଳିଆ ମେକାପଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବିଶ୍ୱାସଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଏ ସେବା ନ୍ୟସ୍ତ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଏ ସେବା ଏକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଦେଖିଲେ ପ୍ରାୟ ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ନୁହେଁ ।

୧୫. ପାଳିଆ ମେକାପ

ପ୍ରତ୍ୟେହ ଦ୍ଵାରଫିଟା ସମୟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେବା , ରାତିରେ ଜୟବିଜୟ ଦ୍ଵାର ଜଗି ରହିବା , ଅଖଣ୍ଡ ମେକାପ ସହ ବଇଠା ଧରି ଶ୍ରୀଜୀଉଙ୍କର ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଦେଖିବା , ମଙ୍ଗଳ ଆଳତି ସଜାଡ଼ିବା , ମଙ୍ଗଳ ଆଳତି ପରେ ପୁଷ୍ପାଳକ ସିଂହାସନ ଉପରକୁ ଉଠିଲା ବେଳେ ଏହାଙ୍କ ଠାରୁ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ମଣତି ନେବା , ଭେଟ ପିଣ୍ଡିକା ସମୟରେ ରହି ଆମଦାନି ଅସୁଲ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ଙ୍କୁ ଦେଇ ତାଙ୍କର ନିୟମିତ ଅଂଶ ପାଇବା , ସାହାଣମେଲା ପରେ ତିନି ବାଡ଼ରେ ଗଡୁ ଧରି ଠିଆ ହୋଇ ରହିବା , ଧୂପ ପୂଜା ବେଳେ ପୂଜାପଣ୍ଡାଙ୍କୁ ଉପଚାର , ସୁନା ଅଳଙ୍କାର ଦେବା ଓ ଫେରାଇ ଆଣିବା , ଚନ୍ଦନଲାଗିରେ ତିନି ବାଡ଼ରେ ଚନ୍ଦନ ବଢ଼ାଇବା , ପହୁଡ଼ ଆଳତିରେ କର୍ପୂର ଲଗାଇବା , ପହୁଡ଼ ବେଳେ ‘ମଣିମା’ ଡାକଦେବା , ଯାତ୍ରାଙ୍ଗୀ ମହାସ୍ନାନ , ଏକାଦଶୀ ନୀତି , ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି ନୀତି ରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ଚନ୍ଦନ ଲାଗି ବଢାଇବା , ଯାନିଯାତ୍ରା ବେଶରେ ଭଣ୍ଡାର ମେକାପଙ୍କ ଠାରୁ ଅଳଙ୍କାର ନେଇ ପୁଷ୍ପାଳକଙ୍କୁ ଦେବା ଓ ଫେରାଇ ନେବା ଏହାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ । ଦଶହରା ସମୟରେ ଛଅ ଜଣ ମେକାପ ଆୟୁଧ ବେଢ଼ା ପରିକ୍ରମା କରିବା , ଘୋଡ଼ ଲାଗିଲେ ଘୋଡ଼ , ଟୋପର , ଝଲକ ଆଣିଦେବା , ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ଲାଗି ଓ ପୁଷ୍ୟାଭିଷେକରେ ହନୁମାନ ଭଳି ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ଧରି ବସିବା , ବନକଲାଗିରେ ମଝିବାଡ଼ରେ ବଇଠା ଦେଖାଇବା , ବନକଲାଗି ଓ ମହାସ୍ନାନରେ ସିଂହାସନ ଧୋଇବା ଇତ୍ୟାଦି ଏହାଙ୍କର ସେବାକାର୍ଯ୍ୟ । ଏ ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ସେବାଟି ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୧୬. ଅଖଣ୍ଡ ମେକାପ

ବଡ଼ଦେଉଳରେ , ଗୁଣ୍ଡିଚା ମନ୍ଦିରରେ ଦିଅଁମାନେ ଥିବାବେଳେ ଅଖଣ୍ଡ ବଇଠା ବା ଦୀପମାନ ଜାଳି ଆଲୋକିତ କରୁଥିବା ସେବକ । ଦଣ୍ଡଛତ୍ର ଓ ରାଜନୀତିରେ ବଇଠା ଧରି ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ବାଡ଼ରେ ଠିଆ ହୁଅନ୍ତି । ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ତଳୁ ତେଲ ପୋଛନ୍ତି । ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ , ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ ।

୧୭. ଚାଙ୍ଗଡ଼ା ମେକାପ

ଦିଅଁମାନଙ୍କର ବସ୍ତ୍ର ଦାୟିତ୍ବରେ ରହନ୍ତି । ଦିନ ତମାମ ଦିଅଁଙ୍କର ବେଶପାଇଁ ଆବଶ୍ୟକ ବସ୍ତ୍ର ପୁଷ୍ପାଳକଙ୍କୁ ଦିଅନ୍ତି । ଉଲାଗି ବସ୍ତ୍ର ଲୁଗାଧୁଆ ସେବକଙ୍କୁ ଓ ପାଟପତନି ମହାସେଠୀଙ୍କୁ ଦିଅନ୍ତୁ । ପ୍ରତି ଧୂପରେ ଆସନପଡ଼ା ଉପଚାର ବସ୍ତ୍ର ଦିଅନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କୁ ଗଦିପ୍ରସାଦ ତାଟ ଦିଅନ୍ତି । ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାରେ ସୂତା , ପାଟଶାଢ଼ି ଦିଅନ୍ତି । ରାଜନୀତି ପାଇଁ ହାତପୋଛା ଖଦି ଦିଅନ୍ତି । ଏ ମଧ୍ୟ ସୁଆରବଡୁ ହିସାବରେ ଚକା ଅପସର ସେବା କରନ୍ତି । ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୧୮. ଖଟଶେଯ ମେକାପ

ଦିଅଁମାନଙ୍କ ରତ୍ନପଲଙ୍କ ଦାୟିତ୍ବରେ ରହନ୍ତି । ଦ୍ଵାରଫିଟା ପରେ ରତ୍ନ ପଲଙ୍କ , ଘଷା ବିଡ଼ିଆ ଆଦି ‘ଖଟଶେଯ’ ଘରକୁ ନେବା , ଦିବା ପହୁଡ଼ ଓ ରାତ୍ର ପହୁଡ଼ ରେ ଶ୍ରୀଛାମୁରେ ପଲଙ୍କ ବିଜେ କରିବା , ଖଟଶେଯ ଘରେ ଥିବା ଦିଅଁଙ୍କୁ ପାଣି ଦେବା , ବାହାର ବିଜେ ରେ ବିଜେ ପ୍ରତିମାଙ୍କ ଶେଯ ଯଥା ସ୍ଥାନରେ ପକାଇବା ଇତ୍ୟାଦି ଏହାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ । ପହୁଡ଼ ପୂର୍ବରୁ ନିଦ୍ରାଦେବୀ ବିଜେ ବା ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ନୀତିରେ ଜୟ ବିଜୟ ଦ୍ଵାରରେ ଓ କେତେକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନୀତିରେ ଡମ୍ବରୁ ଆକାରର ଆସନ ରଖିବା , ଶୀତ ଦିନରେ ଦଣ୍ଡାପାହାଡ଼ା ଓ କୋଡ଼ପାହାଡ଼ା ପାରିବା କାମ କରନ୍ତି । ଏ ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସେବକ । ସେବାଟି ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ।

୧୯. ପ୍ରତିହାରୀ ସେବାୟତ ବା ପଢ଼ିଆରୀ ।

‘ପ୍ରତିହାରୀ’ ଶବ୍ଦର ସାହିତ୍ୟିକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଦ୍ଵାରପାଳ । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିର ସ୍ଵତ୍ତ୍ୱଲିପି ମୁତାବକ ବିଭିନ୍ନ ବଡଦେଉଳର ବିଭିନ୍ନ ଦ୍ଵାରପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରତିହାରୀ ସେବା ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି । ଯଥା -:

(କ) ବଡ଼ଦ୍ଵାର ପ୍ରତିହାରୀ :

ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଦୈନନ୍ଦିନ ପ୍ରଥମେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିବା ଦ୍ଵାରଫିଟା ନୀତି ବଢିବା ପରେ ଅଖଣ୍ଡ ମେକାପଙ୍କ ସହ ଭିତରଶୋଧ (ଗୁପ୍ତ ନୀତି) କରିବା ପୂର୍ବରୁ ‘ମଣିମା , ଦେବାଧିଦେବରାଜ ଠାକୁର ମଣିମା’ ଡାକ ଦେଇ ଅନ୍ତଃ ପ୍ରଦେଶସ୍ଥ କଳାହାଟ ଦ୍ବାର ଖୋଲିବା ଓ ପହୁଡ଼ ଖୋଲିବା ପରେ ଭିତରଗମ୍ଭୀରା ରୁ ପଲଙ୍କ ଆସିବା ପରେ ଭିତର କାଠ କୁ ସ୍ଵସ୍ଥାନରେ ଲଗାଇବା , ଭକ୍ତଙ୍କ ଆଦ୍ୟ ଦର୍ଶନ ନିମନ୍ତେ ଜୟ ବିଜୟ ଦ୍ଵାର ଖୋଲିବା , ଦିବା ପହୁଡ଼ରେ ଭିତରକାଠ ବାହାର କରିବା , ଦିବା ପହୁଡ଼ ପୂର୍ବରୁ ମଣିମା ଡାକ ଦେବା ଓ କବାଟ ବନ୍ଦ କରିବା , ପହୁଡ଼ ଭଙ୍ଗ ପରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ଦ୍ବାର ଖୋଲିବା , ସନ୍ଧ୍ୟା ଧୂପ ଠାରୁ ଧୁକୁଡ଼ି ଦ୍ଵାରଠାରେ ପହୁଡ଼ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହି ରୋଷଘରୁ ଧୂପ ଡାକିବା , ଘଟୁଆରୀ ଘରୁ ଚନ୍ଦନ ବିଜେ ପାଇଁ ଡାକିବା , ବଡ଼ସିଂହାର ଧୂପ ସମ୍ପନ୍ନ ହେବା ପରେ ରୁପା ବଟାରେ ତିନି ବାଡ଼ପାଇଁ ପଇଡ଼ , ଜୟ ବିଜୟ ଦ୍ଵାରରେ ଶୟନଠାକୁରଙ୍କ ପାଇଁ ପୁଷ୍ପାଳକଙ୍କୁ ପଇଡ଼ ଦେବା , ଶୟନ ବେଳେ ‘ମଣିମା’ ଡାକ ଦେବା ଏହି ପ୍ରତିହାରୀ ସେବାୟତଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ।

(ଖ) ଧୁକୁଡ଼ି ଦ୍ବାର ପ୍ରତିହାରୀ :

ଅବକାଶ ବଢ଼ି ବେଶ ଶୃଙ୍ଗାର ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବା ପରେ ଗୋପାଳ ବଲ୍ଲଭ ନୀତି ଠାରୁ ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପ ବା ଦ୍ବିପ୍ରହର ଧୂପ ଯାଏଁ ଜଗୁଥିବା ଓ ଟେରା ବାନ୍ଧୁଥିବା ପ୍ରତିହାରୀ । ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଅଟେ , କିନ୍ତୁ ଶାଢ଼ୀବନ୍ଧା ଵିଧି ନାହିଁ ।

(ଗ) ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ବାର ପ୍ରତିହାରୀ :

ଭିତର ବେଢାର ଦକ୍ଷିଣ ଦ୍ବାର (ଶଙ୍ଖ ଦ୍ବାର) ଠାରେ ମଙ୍ଗଳ ଆଳତି ଠାରୁ ଶୟନ ଯାଏଁ ଜଗି ରହିବା , ସକାଳ ଧୂପ , ମଧ୍ୟାହ୍ନ ଧୂପ , ପହିଲି ଭୋଗ ଓ ବାଳଧୂପ ଡାକିଯିବା , ଅଣସର ସମୟରେ ପଣାଭୋଗ ଡାକିଯିବା , ପୌଷ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ରେ ଓ ନୀଳାଦ୍ରି ମହୋଦୟାଷ୍ଟମୀ ଦିନ ଜଳ ବିଜେ ନିମନ୍ତେ ଡାକି ଯିବା , ଭୋଗ ଜଗିବା , ପ୍ରତ୍ୟେକ ବେଢ଼ା ପରିକ୍ରମା ନୀତିରେ ବେତ ଧରି ଆଗରେ ବେଢ଼ାରେ ଯିବା ଏହାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ।

(ଘ) ଦ୍ବାରୀ ନାୟକ ପ୍ରତିହାରୀ :

ପ୍ରତି ଭୋଗ ପୂଜା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବା ସମୟରେ ଓ ପୂଜାର ଅନ୍ତିମ ସୋପାନରେ ମଣୋହି ନିମନ୍ତେ ଟେରା ପକାନ୍ତି ଦ୍ୱାର ବନ୍ଦ କରନ୍ତି ଓ ସମ୍ପନ୍ନ ହେବା ପରେ ଦ୍ଵାର ଫିଟାନ୍ତି ।

(ଙ) ଜୟବିଜୟ ଦ୍ବାର ପ୍ରତିହାରୀ :

ଜୟବିଜୟ ଦ୍ବାରରେ ସର୍ବଦା ଜଗିଥାନ୍ତି । ପହୁଡ଼ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓ ଦର୍ଶନ ନିଷେଧ ସମୟରେ ଲୋକଙ୍କୁ ଅଟକାନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରତିହାରୀ ସେବକଙ୍କୁ ସାଧାରଣତଃ ଗୋଛିକାର କୁହାଯାଏ । ଏହି ଦ୍ଵାରରେ ପ୍ରତିହାରୀ ସେବା କେବଳ ଗୋଛିକାର ମାଧ୍ୟମରେ ହେବ ।

(ଚ) ଭୋଗମଣ୍ଡପ ପ୍ରତିହାରୀ :

ଭୋଗମଣ୍ଡପ ଘରେ (ଗରୁଡ଼ ସ୍ତମ୍ଭର ପଛ ଘର/ମନ୍ଦିର) ଠାରେ ରହି ଶୋଧ , ଦ୍ଵାର ବନ୍ଦ କରିବା , ସୁଆରବଡୁ ଅମୁଣିଆ ପାଣି ପକାଇବା ପରେ ଜଗି ରହିବା ଓ ଟେରା ବାନ୍ଧିବା ଆଦି ସେବା ଏହି ପ୍ରତିହାରୀମାନେ କରନ୍ତି ।

(ଛ) ଦ୍ବାରଘର ପ୍ରତିହାରୀ :

ଏମାନେ ସାହାଣମେଲା ଦର୍ଶନ (ବର୍ତ୍ତମାନ ଭିତରକାଠ ଦର୍ଶନ) ସମୟରେ ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ସାହାଯ୍ୟ କରି ଶୃଙ୍ଖଳା ରକ୍ଷା କରନ୍ତି । ପ୍ରତିହାରୀ ନିଯୋଗ ଏହାଙ୍କୁ ମୁତୟନ କରେ ।

(ଜ) ସିଂହଦ୍ବାର ପ୍ରତିହାରୀ : ପ୍ରତିଦିନ ସିଂହଦ୍ଵାରରେ ଓ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଆଡପ ମଣ୍ଡପରେ , ରଥ ଉପରେ , ସ୍ନାନ ବେଦୀରେ ଓ ଦୋଳ ବେଦୀରେ ଜଗୁଥିବା ପ୍ରତିହାରୀ ।

୨୦. ଦଇତାପତି ସେବାୟତ

ପ୍ରତିବର୍ଷ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଶୁକ୍ଳ ତ୍ରୟୋଦଶୀ ଦିନ ବଡ଼ସିଂହାର ଧୂପ ସମ୍ପନ୍ନ ହେବା ପରେ ବାହୁଟ କଣ୍ଟ କରିବା , ପରବର୍ତ୍ତୀ ଦିନ ପାଗପଟି କାଟିବା , ସେନାପଟା ଲାଗି କରିବା , ସ୍ନାନବେଦୀକୁ ପହଣ୍ଡି ବିଜେ , ପୁଷ୍ପାଳକ ମାନଙ୍କ ସହ ଗଜାନନ ବେଶ ଶୃଙ୍ଗାର କରିବା , ବାହୁଡ଼ା ପହଣ୍ଡି , ଅଣସର ତାଟି ଘରେ ନବଯୌବନ ଯାଏଁ ସକଳ ଗୁପ୍ତ ନୀତି , ନେତ୍ରୋତ୍ସବ ଦିନ ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି ଓ ବନ୍ଦାପନା , ରାତ୍ରରେ ବାହୁଟ କଣ୍ଟ ଓ ସେନାପଟାଲାଗି , ରଥଯାତ୍ରାଦିନ ପହଣ୍ଡି ବିଜେ , ରଥରେ ରୁନ୍ଧା , ବେଶ , ଅଳଙ୍କାର ଓ ସୋଲ ଚିତାଲାଗି ; ତଥା ରଥ ଦାୟିତ୍ଵରେ ରହିବା , ଆଡପ ବିଜେ ପହଣ୍ଡି , ଗୁଣ୍ଡିଚା ଘରେ ରୁନ୍ଧା , ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚନ୍ଦନଲାଗି , ବନ୍ଦାପନା , ବାହୁଡ଼ାଯାତ୍ରା ରେ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଦିନ ପରି ନୀତି , ଚକ୍ରବୁଲା ଏକାଦଶୀରେ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଚକ୍ରକୁ ନଗର ଭ୍ରମଣ , ଚିତାଲାଗି ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନ ଚିତାଲାଗି , ଗହ୍ମାପୂର୍ଣ୍ଣିମାରେ ମାର୍କଣ୍ଡ ପୋଖରୀରେ ବଳଭଦ୍ରଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ ଓ ଦାରୁ ସୁଦର୍ଶନ ବିଜେ , ରେଖାପଞ୍ଚମୀରେ ରାହୁରେଖା ଲାଗି , ରାଧାଷ୍ଟମୀ ଓ କୁମାର ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ଦାରୁ ସୁଦର୍ଶନ ବିଜେ , ଖସାପଡ଼ା ଓ ପଇତାଲାଗି ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି ।

ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଶୁକ୍ଳ ତ୍ରୟୋଦଶୀଠାରୁ ନୀଳାଦ୍ରିବିଜେ (ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଳ ତ୍ରୟୋଦଶୀ) ଯାଏଁ ବିଶେଷ ରୂପେ ଓ ଦୈନନ୍ଦିନ କାର୍ଯ୍ୟରତ ରହନ୍ତି । ନବକଳେବର ସମୟରେ ଦାରୁ ଅନ୍ଵେଷଣ , ନବକଳେବର ସମୟରେ ନୂତନ ବିଗ୍ରହ ନିର୍ମାଣ , ବ୍ରହ୍ମ ପରିବର୍ତ୍ତନ , ବିସର୍ଜିତ ଦାରୁବିଗ୍ରହ ନିମନ୍ତେ ଶୁଦ୍ଧିକ୍ରିୟା ପାଳନ ଇତ୍ୟାଦି ବହୁ ଗୁରୁତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ଗୁପ୍ତନୀତି ନିର୍ବାହ କରନ୍ତି । ଏମାନଙ୍କର ସେବା ଗୋଷ୍ଠୀଗତ । ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧାଇବା ଅନାବଶ୍ୟକ । କେବଳ ଦାରୁ ଅନ୍ଵେଷଣରେ ଗଲେ ଶାଢ଼ି ବନ୍ଧନ ହୁଏ । ଏହି ସେବା ବଂଶାନୁକ୍ରମିକ ଅଟେ ।