ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜାର ଇତିହାସ ଅତି ପ୍ରାଚୀନ । ମାର୍କଣ୍ଡେୟ ପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ଚେଦି ରାଜବଂଶର ରାଜା ସୁରଥ ପ୍ରଥମେ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ପରମ୍ପରା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶତକରେ ‘ମାର୍କଣ୍ଡେୟ ପୁରାଣ’ ଅନୁସାରେ ରାଜା ସୁରଥ ପ୍ରଥମେ ଉତ୍କଳରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ରାଜା ସୁରଥ ହେଉଛନ୍ତି ଚେଦିବଂଶର ମହାମେଘବାହନ ଐରଖାରବେଳଙ୍କ ବଂଶଧର । ଖାରବେଳ ଏହି ପୁରାଣ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ସୁରଥ ରାଜାଙ୍କର ପଞ୍ଚମ ସୋପାନ ବା ପଞ୍ଚମ ବଂଶାନୁକ୍ରମେ ସମୁଚୀନ ମନେହୁଏ । ଖାରବେଳଙ୍କ ପୂର୍ବଜ ସୁରଥ ହେଉଛନ୍ତି ଚେଦି । ଚେତି ଚୈତ୍ୟବଂଶର ଜନୈକ କୌଣସି ରାଜାଙ୍କ ସହ ଯୁଦ୍ଧରେ ପରାସ୍ତ ହୋଇ ବନରେ ଆତ୍ମଗୋପନ କଲେ । ସେଠାରେ ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ପୁତ୍ରଦ୍ୱାରା ପରିତ୍ୟକ୍ତ ସମାଧି ନାମକ ଜନୈକ ନିର୍ଦ୍ଧନ ସାଧବଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ ହେଲା । ଉଭୟ ମେଧସ୍ ଋଷିଙ୍କ ଆଶ୍ରମରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଇ ତାଙ୍କର ପରାମର୍ଶକ୍ରମେ ଶରତ ଋତୁରେ ନଦୀତଟରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କର ମୃଣ୍ମୟୀ ପ୍ରତିମା ନିର୍ମାଣ ପୂର୍ବକ ପୁଷ୍ପଧୂପ ନୈବେଦ୍ୟ ସମର୍ପଣ କରି ଶ୍ରୀଶ୍ରୀ ଦେବୀସୂକ୍ତରେ ମା’ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କଲେ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଉତ୍କଳର ଗଙ୍ଗବଂଶୀୟ ରାଜା ଚୋଡ଼ଗଙ୍ଗ ଦେବ ୧୧ ଶତାବ୍ଦୀରେ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ମୃଣ୍ମୟୀ ପ୍ରତିମା ନିର୍ମାଣ କରି ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ୧୫୧୨ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ବିଶିଷ୍ଟ ଗୌଡ଼ୀୟ ବୈଷ୍ଣବ ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟଦେବ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଆଗମନ କରିଥିଲେ । ସେହିବର୍ଷ ଚୈତନ୍ୟଦେବ କଟକ ସହରର ବିନୋଦ ବିହାରୀଠାରେ ମୃଣ୍ମୟୀ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ର ବ୍ୟତୀତ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ସହର ବଜାରରେ ବଙ୍ଗୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଦୁର୍ଗା ପୂଜା ହୋଇଆସୁଛି । କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜାର ଓଡ଼ିଆ ପରମ୍ପରାକୁ ଅଧିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଥାଏ ।

ଆଦ୍ୟାଶକ୍ତି ଦୁର୍ଗାଦେବୀଙ୍କର ପୂଜା ଆମ ଉତ୍କଳୀୟ ପରମ୍ପରାରେ ବର୍ଷକୁ ଦୁଇଥର ପାଳିତ ହୁଏ । ପ୍ରଥମଟି ଚୈତ୍ର ମାସ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ପ୍ରତିପଦ ତିଥରେ ‘ବାସନ୍ତୀକ ଦୁର୍ଗା ପୂଜା’ ନାମରେ ପୂଜା କରାଯାଏ । ଦ୍ୱିତୀୟଟି ଶରତ ଋତୁରେ ଆଶ୍ୱିନ ମାସ ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷର ସପ୍ତମୀ, ଅଷ୍ଟମୀ ଓ ନବମୀ ତିଥିରେ ପୂଜା କରାଯାଏ । ଏହାକୁ ‘ଶାରଦୀୟ ଦୁର୍ଗା ପୂଜା’ କୁହାଯାଏ ।

ଖ୍ରୀଷ୍ଟୀୟ ଚତୁର୍ଥ । ପଞ୍ଚମ ଶତାବ୍ଦୀରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଶକ୍ତି ଉପାସନା କରାଯାଉଥିବା କଥା ବହୁ ଗବେଷକମାନେ ମତବ୍ୟକ୍ତ କରିଛନ୍ତି । ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ରଚିତ ହୋଇଥିବା ବୌଦ୍ଧଗ୍ରନ୍ଥ ‘ବଜ୍ରତନ୍ତ୍ର’ରେ ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରୋଟି ମହାଶକ୍ତି ବା ତନ୍ତ୍ରପୀଠର ସୂଚନା ମିଳେ । ସେହି ମହାତନ୍ତ୍ର ପୀଠ ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା – ଜାଳନ୍ଧର, ଉଡ଼ଡ୍ଡୀୟାନ, ପୂର୍ଶକୋଟି ଓ କାମରୂପ । ସେହି ଅଷ୍ଟମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବିନୟତୋଷ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ଯ୍ୟ ପୁସ୍ତକରେ ଲେଖୁଛନ୍ତି –

“ପୀଠ ଜାଳନ୍ଧରଂ ଖ୍ୟାତଂ, ଉଡ଼ଡ୍ଡୀୟାନ ତଥୈବ ଚ ।

ପୀଠ ପୂର୍ଣ୍ଣଗିରିଂ ଚୈବ, କାମରୂପଂ ତିଥିବ ଚ ।”

ଏହି ଉଡ଼ଡ୍ଡୀୟାନ ହେଉଛି ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ ବା ଉଡ୍ର ରାଜ୍ୟ ଓଡ଼ିଶା । କାଳିକା ପୁରାଣରେ ମଧ୍ୟ ତଦନୁରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି;

“

କାଳିକା ପୁରାଣର ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁସାରେ- “ଉଡ୍ର ପୀଠ ପଶ୍ଚିମେତୁ ତଥୈବାଡ୍ରେଶ୍ଵରୀ ଶିବାଂ କାତ୍ୟାୟନୀ ଜଗନ୍ନାଥୋ ମୋଡ୍ରେଶଂ ଚ ପ୍ରପୂଜୟେତ ।” ଅର୍ଥାତ୍, ମହାଶକ୍ତି ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ବିମଳା ରୂପରେ ପ୍ରଥମ ପୀଠ ରୂପେ ଖ୍ୟାତ । ସେଠାରେ ବିମଳା ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସହିତ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି । ‘ବିମଳା ସା ମହାଦେବୀ, ଜଗନ୍ନାଥସ୍ତୁ ଭୈରବ’ । ବିମଳା ହେଉଛନ୍ତି ମହାଦେବୀ ଭୈରବୀ ଏବଂ ସ୍ଵୟଂ ଜଗନ୍ନାଥ ହେଉଛନ୍ତି ମହାକାଳ ଭୈରବ । “କୈବଲ୍ୟ ଭୋଜିନୀ ଦେବୀ ବିମଳା ବିମଳପ୍ରଦା ।” ମାଆ ବିମଳା ହେଉଛନ୍ତି କୈବଲ୍ୟ ଭୋଜିନୀ ଓ ପ୍ରଶାନ୍ତି ଦାୟିନୀ ଦେବୀ । ‘ଉଡ଼ଡ଼ୀଶ ତନ୍ତ୍ର’ର ତୃତୀୟ ସ୍ତବକରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି –

“ରସନା ଉଡ୍ରଦେଶେ ଚ ବିମଳା ପୁରୁଷୋତ୍ତମେ,

ତଦୁଚ୍ଛିଷ୍ଟ ମହାପୀଠେ ଜଗନ୍ନାଥାଖ୍ୟ ଭୈରବାଃ ।”

ଅର୍ଥାତ ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର କର୍ଭିତ ଜିହ୍ନା ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ପଡ଼ିଥିବାରୁ ଏହି କ୍ଷେତ୍ରକୁ ‘ରସନା ପୀଠ’ ବା ‘ଜୀହ୍ନା ପୀଠ’ ବା ‘ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର’ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ‘ମହା ନିର୍ବାଣ ତନ୍ତ୍ର’ ନାମକ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବର୍ଣନା କରାଯାଇଛି – ‘ନୀଳାଦ୍ରୌତୁ ଜଗନ୍ନାଥ ସାକ୍ଷାତ୍ ଦକ୍ଷିଣ କାଳିକା’ । ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ମଧ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣ କାଳିକା ରୂପରେ ପୂଜିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ଉତ୍କଳର ଇତିହାସ କହେ, ଆଦିମ ଜନଜାତିମାନେ ପ୍ରଥମେ କାଠଗଣ୍ଡିକୁ ମାତୃଶକ୍ତି ରୂପରେ ପୂଜା କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କୁ ‘ସ୍ତମ୍ଭେଶ୍ଵରୀ’ ବା ‘ଖମ୍ୱେଶ୍ୱରୀ’ କହନ୍ତି । କନ୍ଧ, ଶବର ଓ ଅନାର୍ଯ୍ୟମାନେ ପୂଜା କରୁଥିବା କାଠଗଣ୍ଡିକୁ ‘ନରନ୍ତଲୀ’ ବା ‘କାପାନ୍ତଲୀ’ (ଦେବୀ) ବୋଲି କହନ୍ତି । ପରବର୍ତ୍ତୀ କାଳରେ ତାହା ‘କାମ୍ପିଲ୍ୟାମା’ ବା ‘କାମ୍ପିଲ୍ୟପୁର ବାସିନୀ’ (ସୁଭଦ୍ରା) ନାମ ହୋଇଥିବା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ କୋଣ ଅନୁକୋଣରେ ବହୁ ଶକ୍ତି ବା ତନ୍ତ୍ରପୀଠ ଏବଂ ଅନେକ ଉପପୀଠ ମାନ ରହିଛି । କାଳିକା ଓ ଦେବୀ ଭଗବତ ଗ୍ରନ୍ଥର ତଥ୍ୟାନୁଯାୟୀ ଭାରତ ବର୍ଷରେ ୫୧ଟି ମହାଶକ୍ତି ପୀଠ ଏବଂ ୨୬ଟି ଉପପୀଠ ରହିଛି । ଏହି ମହାଶକ୍ତି ପୀଠ ଓ ଉପପୀଠ ଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର ଦ୍ଵାରା କର୍ତ୍ତିତ ସତୀଙ୍କ ଦେହାବଶେଷରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ତେଣୁ ଭାରତର ବିଭିନ୍ନ ଶକ୍ତିପୀଠ ଗୁଡ଼ିକରେ ଦେବୀ ଭଗବତୀ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ରୂପରେ ବିଭିନ୍ନ ନାମରେ ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା ପାଉଛନ୍ତି । ଯଥା: କାଶୀରେ ବିଶାଳାକ୍ଷୀ, ପ୍ରୟାଗରେ ଲଳିତା, ହସ୍ତିନା ଦେଶରେ ଜୟନ୍ତୀ, ହିମାଳୟରେ ନନ୍ଦା, ବୈତରଣୀ ତଟରେ ବିରଜା, ଗଙ୍ଗା ତଟରେ ମଙ୍ଗଳା, ଯମୁନା ତଟରେ ମୃଗାବତୀ, ଶ୍ରୀକ୍ଷେତ୍ରରେ ବିମଳା, ବଦ୍ରିକାରେ ଉର୍ବଶୀ, କାମ ରୂପରେ କାମାକ୍ଷୀ, କୈଳାସରେ ପାର୍ବତୀ ଇତ୍ୟାଦି ନାମରେ ପୂଜିତ ହେଉଛନ୍ତି । ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାନ୍ତରେ ସେ ଦିଭୂଜା, ଚର୍ତୁଭୂଜା, ଷଡ଼ଭୁଜା, ଅଷ୍ଟଭୂଜା ଓ ଦଶଭୂଜା ଦୁର୍ଗା ରୂପରେ ପୂଜା ପାଉଛନ୍ତି ।

ଋକବେଦରେ ଦୁର୍ଗକୁ ଅସ୍ମମୟ ବା ପ୍ରସ୍ତରମୟ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରାକ୍ ବୈଦିକ ଯୁଗରେ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଶାଳୀନ ଆର୍ଯ୍ୟମାନେ ଏକ ଦୁର୍ଗ ନିର୍ମାଣ କରି ତା’ ମଧ୍ୟରେ ବହୁ ଧନରତ୍ନ, ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି ସାଇତି ରଖୁଥିଲେ । ଯଦି ଏହି ‘ଦୁର୍ଗକୁ’ ଦୁର୍ଗାପୂଜାର ମୂଳ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ, ତେବେ ପ୍ରାକ୍ ବୈଦିକ ଯୁଗରୁ ଦୁର୍ଗାପୂଜାର ଉଦ୍ଭବ ହୋଇଥାଇପାରେ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଏ । ସେହିପରି ଆରଣ୍ୟକ ଗ୍ରନ୍ଥର ‘ତୈତ୍ତରୀୟ ଆରଣ୍ୟକ’ରେ ଦୁର୍ଗା ଗାୟତ୍ରୀ ମନ୍ତ୍ରରେ ଦୁର୍ଗାଦେବୀଙ୍କ ନାମ ‘କାତ୍ୟାୟନୀ’ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ଏଠାରେ ଦୁର୍ଗାଦେବୀଙ୍କୁ ଋଷି କାତ୍ୟାୟନଙ୍କ କନ୍ୟା ‘କାତ୍ୟାୟନୀ’ ନାମରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଇଛି । ତୈତ୍ତରୀୟ ଆରଣ୍ୟକ ଗ୍ରନ୍ଥର ନାରାୟଣୋପନିଷଦରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ବିରୋଚନ (ଅଗ୍ନିଙ୍କ) କନ୍ୟା, ରକ୍ଷାଦାତ୍ରୀ, ଅଗ୍ନିସ୍ୱରୂପା, ତପ ପ୍ରଜ୍ୱଳିତା ଓ କର୍ମଫଳ ପ୍ରଦାନକାରୀ ରୂପେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

‘ତା ମଗ୍ନି ବର୍ଷା ତପସା ଜ୍ଵଳନ୍ତି ବୈରୋଚନୀ କର୍ମ ଫଳେଷୁ ଜୁଷ୍ଟାମ୍, ଦୁର୍ଗାଦେବୀ ଶରଣଂ ପ୍ରପଦ୍ୟ ।’

ଦେବୀ ଭାଗବତରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ ରାମଙ୍କୁ ସହାୟତା ଅନୁଗ୍ରହ ପ୍ରଦାନ କାରୀ ରାବଣ ବଧାର୍ଥାୟ ଜଗତ ଜନନୀ ମାଆ ଦୁର୍ଗା ଆବିର୍ଭୂତା ହୋଇଥିଲେ ।

“ରାବଣସ୍ୟ ବଧାର୍ଥାୟ ରାମସ୍ୟାନୁ ଗ୍ରହାୟ ଚ,

ଅକାଳେ ବ୍ରହ୍ମଣାବୋଧ ଦେବ୍ୟା ସ୍କ୍ରିୟ କୃତଃ ପୁରା ।”

ବ୍ୟାସଦେବ କୃତ ମହାଭାରତର ବିରାଟ ପର୍ବରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ ଧର୍ମରାଜ ଯୁଧୁଷ୍ଠିର ଦୁର୍ଗା ଦେବୀଙ୍କୁ ସ୍ତବ କରିଥିଲେ ।

“ଦୁର୍ଗାତ୍ ତାରୟସି ଦୁର୍ଗେ ତତ୍ ରଂ ଦୁର୍ଗା ସ୍ଵତା ଜନେ ।”

ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଉଦ୍‌ଗାତାଙ୍କ ରଚିତ ‘ତାରିଣୀ କୂଳ ସୁଧା ତରଙ୍ଗିଣୀ’ ଓ ଲକ୍ଷେଶ୍ଵର ରଥଙ୍କ ରଚିତ ‘ଜ୍ଞାନ ବଲ୍ଲୀ ତନ୍ତ୍ର’ ଅନୁସାରେ ଉପାସନା ହୋଇଥାଏ । ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ରଚିତ ଭୋଇ ବଂଶର ଗଜପତି ମହାରାଜା ପ୍ରଥମ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ରାଜଗୁରୁ ପଣ୍ଡିତ ବର୍ଦ୍ଧନ ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ‘ଦୁର୍ଗୋତ୍ସବ ଚନ୍ଦ୍ରିକା’ ଏବଂ ପ୍ରତାପ ରୁଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ରାଜଗୁରୁ ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ମିଶ୍ରଙ୍କ ରଚିତ ‘ଶାରଦା ଶରଦର୍ଜନ ପଦ୍ଧତି’ ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଦୁଇଟି ଉପାଦେୟ ଓ ଜନାଦୃତ ଏବଂ ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରଚଳିତ ଗ୍ରନ୍ଥ । ସେ ସମୟରେ ଶକ୍ତିମୟୀ ମାଆ ଚତୁର୍ଭୁଜା ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ରାଷ୍ଟ୍ରୀୟ ସ୍ତରରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ କରାଇବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା । ଏହି ପ୍ରମୁଖ ଗ୍ରନ୍ଥଦ୍ଵୟରୁ ଦୁର୍ଗାପୂଜାର କ୍ରମ ବିକାଶର ବିଷଦ୍ ସୂଚନା ମିଳେ । ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଏକ ସାର୍ବଜନୀନ ପୂଜା । ଜାତି, ବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସମସ୍ତେ ଏହା ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । କୌଳିକ ବୃତ୍ତିକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଓଡ଼ିଶାର ଅଧିବାସୀମାନେ ନିଜ ନିଜ ଗୃହରେ ଶାରଦୀୟ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ସପ୍ତମୀ, ଅଷ୍ଟମୀ ଓ ନବମୀ, ଏହି ତିନି ଦିନ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । ମହାଦଶମୀ ଦିନ ନିଜର କୌଳିକ ସାମଗ୍ରୀକୁ ପୂଜା କରି ବୃତ୍ତି ଆରମ୍ଭ କରିଥାନ୍ତି । ଯଥା– ତାଳପତ୍ର, ଓ ଲେଖନୀ ପୂଜା, ବାଦ୍ୟକାରର ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ର ପୂଜା, କାରିଗରର ନିହଣ ମୁଗୁର ପୂଜା, କ୍ଷତ୍ରୀୟମାନଙ୍କର ଖଣ୍ଡା, ତରବାରୀ ଇତ୍ୟାଦି ପୂଜା ପରମ୍ପରା ଅଦ୍ୟାବଧି ରହିଆସିଛି । ସାଧାରଣ ଭାଷାରେ ଏହାକୁ ‘ସଜବସା’ ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ଏଥୁରୁ ଅନୁମେୟ ହୁଏ ଯେ, ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ ପରମ୍ପରା । ତେଣୁ ଦୁର୍ଗତିନାଶିନୀ ଦୁର୍ଗା ବିଭିନ୍ନ ନାମରେ ଯଥା: କନକ ଦୁର୍ଗା, ବନଦୁର୍ଗା, ଗିରିଦୁର୍ଗା, ବାସନ୍ତୀ ଦୁର୍ଗା, ଶାଳିନୀ ଦୁର୍ଗା, ହିମ ଦୁର୍ଗା ଇତ୍ୟାଦି ନାମରେ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଭାରତ ବର୍ଷର ଅନେକ ମନ୍ଦିରମାନଙ୍କରେ ପୂଜା ପାଇ ଆସୁଛନ୍ତି । ଆମ ସଂସ୍କୃତିରେ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ମାତୃରୂପରେ, ଜ୍ଞାନ, ବିଜ୍ଞାନ, ନିଦ୍ରା ଇତ୍ୟାଦି ବହୁରୂପରେ ଜଡ଼ିତ କରାଯାଇ ସ୍ତୁତିଗାନ କରାଯାଇଛି ।

”ଯା ଦେବୀ ସର୍ବ ଭୂତେଷୁ ମାତୃ ରୂପେଣ ସଂସ୍ଥିତା

ନମସ୍ତସୈ ନମସ୍ତସୈ ନମସ୍ତସୈ ନମୋନମଃ ।”

"ଉତ୍କଳୀୟ ପରମ୍ପରାରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜା"

"ଉତ୍କଳରେ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ମୃଣ୍ମୟୀ ପ୍ରତିମା"